8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

poniyada  isə  onların tam  olmaması  şəraitində  təmin olunur.  Fay- 
dalı  qazıntıların  olmaması  onlann  idxalı  ilə tomin olunur.  Bunun- 
la bərabər Afrikanm  və  Cənubi  Amerikanm  bir  çox  ölkələri  fay- 
dalı  qazmtıların  əhəmiyyətli  ehtiyyatlarına  baxmayaraq,  iqtisadi 
cəhətdən  geridə  qalır.  İnkişaf etmiş  ölkələrin  iqtisadiyyatı  geridə 
qalmış  dövlətlərin  ucuz  xammalımn  istifadəsində  qurulub.  Fay- 
dalı  qazıntılara nəzarət üzrə  mübarizə  onlann siyasotinin  əsas  is- 
tiqamətləridır.
İnkişaf etmiş ölkələrin təbii  ehtiyyatlannm  əsas növləri torpaq 
və meşələrdir.
Azərbaycan  torpaq  və  meşələrlə  bərabər  faydalı  qazıntıiarın 
böyiik  ehtiyyatlanna  malikdir.  Bununla  bərabər  azərbaycanın 
faydalı qazmtılannın müəyyən hissəsi  əlverişsiz iqlim şəraiti olan 
regionlarda yerləşır, onlann təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi 
böyük sərmayələr tələb  edir.
Azərbaycan öz ərazi zənginliyinə görə həmçinin diinyada özü- 
nəməxsus  meşə  ehtiyyatlarma,  dəniz  məhsuüanna,  içməli  su  və 
iqtisadi  tomiz ərazilər ehtıyyatına malikdir.
Bu  mülahizələrin  əsasları  var  və  həll  edici  deyil.  Azorbaycan 
məhsulunun bir çox növləri bu halda təmamilə rəqabətqabıliyyət- 
lidır.  Ərazinin  Öİçüləri  vahid  iqtisadi  məkanın  təmin  olunması 
üçün müəyyən tələbləri  şərtləndirir.  Məhsulun nəql  edilməsi  im- 
kanlan  və  nəqliyyat xərcləri  iqtisadiyyatın strukturuna daxil  edil- 
məlidir.  Bu  çox ciddi problemdir.  Belə  vəziyyətdə  Avropa hisso- 
sindən kənar olan bölgələr daha yaxın iqtisadi  çoğrafı bölgəlerə - 
Yaponiya və  Çinə yaxmlaşır.
17.4. Milli  sərvətin geniş  konsepsiyası
İnfonnasiya-sənaye  cəmiyyətinin formalaşamsına  istiqamətlən- 
miş  iqtisadiyyatın  inkışafının  yeni  konsepsiyası  insan  kapitahnın 
iqtisadi  inkişafm əsas mənbəyi  kimi başa düşülməsinə  əsaslamr.
İn sa n   k a p ita lı 
insan  ehtiyyatlarınm  ölçüsünü  və  keyfiyyətini, 
onların əqli  və yaradıcılıq bacarıqlanm, təhsii  səviyyəsini, doyər- 
lər  sistemini,  əhalinin  sağlamlığını  milli  sərvətm  asas  elemeııti

---

kimi  baxılır.  Yeni  elmi-texniki  ideyaları  və  insanların  onların  re- 
allaşmasına  imkanları  müasir texnoloji  inqilabın  əsas  ehtiyyatıdır. 
Bu baxımdan milli  sərvət yenidən hasil  olunan kapitalın,  təbii  ka- 
pitalın və  insan kapitalının  birliyi  kimi  dəyərləndirilir.
Hasil  olunan  kapital  kimi  təbii  ehtiyyatlar  olmadan  ənənovi 
konsepsiyada milli  sərvətin obyektlərinin birliyi kımi başa düşülür.
Təbii  kapitala hasil  olunan  və  hasil  olunmayan təbıi  ehtiyyat- 
lar başa düşülür:  torpaq,  faydalı  qazıntılar və  s.
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi  potensialın yüksək səvıyyəsi  tə- 
bii  ehtiyyatiarla  aşağı  səviyyədə  təmin  olunmasma  rəğməıı  iıısan 
kapitalının  inkişafı  səviyyəsi  ilə  şərtlənib.  Bu  hal  ınkışafın əsas  is- 
tiqamətini  və  onun  effektivliyinə  qiymətləndirməyə  kriterial  ya- 
naşmalan  təyin  edir.  Bununla  əlaqədar  iqtisadi  və  sosıal  siyasətdo 
prioritetlər  dəyişir.  Qısa  müddətli  perspektivdə  sosial  məqsədlər 
və  effektivlik,  istehlak  və  yığılma  müəyyən  ziddiyyətdə  olduqda, 
onda  uzunmüddətli  strateqiya  mövqeyindən  sosıai  inkişafa xərclər 
insan  kapitalına  yüksək  effektivli  qoyulmalar  kimi  baxılır.  Bu  isti- 
qamətlər üzrə  optimal  uyğunluqların  təyini  hər  bir  inkışaf mərhə- 
ləsındə sosial-iqtisadi inkişafın idarə cdilməsinin mürəkkəb və  pri- 
oritet  probelmlərindən  biridir.  Ümumiyyətlə  şirkətlərin  maraqları 
ilə  cəmiyyətin  maraqlan  arasında  müəyyən ziddiyyət var.  Müəssı- 
sə  insan  kapitalının inkişafında yainız  həmin şirkəto  gəlir gətirdiyi 
həddə  maraqlıdır,  bununla bağlı  olaraq onunia  əlaqəli  təhsil  müos- 
sısələrini,  elmi-tədqiqat  işləmələrini  və  s.  maliyyələşdirir.  Bunun- 
Ia  bərabər  geniş  planda  təhsilə,  səhiyyəyə,  yaşayış  şəraitinə 
xərcləri dövlət idarəetmə orqanlan  çəkir.
Müasir  mərhələdə  insan  əqlinin  naliyyətləri,  istehsalm  inte- 
lektuallaşdınlması  ınsan  cəmiyyətinin inkişafına  sobəb olmuşdur, 
buda  siyası,  iqtisadi,  sosial  və  mədəni  həyatda  insanın  ımkanla- 
rınm  reallaşması  üçün gözəl  şərait yaratmışdır.  Yeni  tcxnologiya- 
ların əsasında malların  artan  sayı daha az işçi  sayı  ilə həyata keçi- 
rilməyə  başladı.  Bıınun  əsasında  inkişaf etmiş  ölkolərdə  qidada, 
paltarda,  yaşayış  yenndə,  tıbbi  xidmətdə  və  s.  təmin  olunrna 
problemi  praktiki  olaraq  silinmişdir.  Həyat  keyfıyyətinin  artması 
vo  azad  vaxtın  çoxalması  daha  dərin  təhsil və  özünü  inkişafa  im~

---

kan  yaratmışdır  və  müvafıq  olaraq  intellektual  potensialın  inkışa- 
fını  şərtləndirmişdir.  İntellektual potensiahn  inkişafı öz növbəsin- 
də  texnologiyanın  inkişafını  və  əməyin  səmərəliyınin  ınkişafını 
sürətləndirmişdir.  Beləliklə  ənıəyın ıstehsalımn  inkişafının  qarşı- 
lıqlı  əlaqəsi  və tələblərin artması  inkişaf prosesində  vaxtın  qəna- 
ətınə  səbəb  olmuşdur.  Hal-hazırda  inkişaf  etmiş  Ölkələrin  50% 
çox  iqtisadi  aktiv  vətəndaşları,  ABŞ-da  isə  üçdə  ikidon  çox  əqli 
əməklə  məşğuldur.
İqtisadiyyatm  və  cəmiyyətin  insan  kapitalının  artmasına,  cf- 
fektiv  texnoloji,  iqtisadi,  sosial,  sosiomədəni  və  digər  qurulmala- 
ra  bacarığı  inkişafm  əsas  meyarı  olur.  Yığılmanın  xarakteri  və 
strukturu  dəyişir,  insan kapitahmn  çəkisi  artır.  Cəmiyyətin  iqtisa- 
di  potensiah  yeni  traktovkada  milli  sərvətin  ölçüsü  və  strukturu 
iiə  xarakterizə  edilir.  Dünya  alimlərinin  və  mütəxəssisələrinin 
eksperimental  hesablamalarına  görə  Dünya  bankının  ilkin  moiu- 
matianmnm  əsasmda milli  sərvətin və onun  hər bir insana tərkib 
hissələrinin  həcmi  və  milli  sərvətin  strukturu  bir  qrup  öikəlordo 
aşağıdakı kimi xarakterizə edilir.  (cədvəl  5.4.  və  5.5)
Cədvəl 5.4.
Ə h a li  saym a  hesabda  m illi  s ə rv ə t
Olkələr
!  Milli sər-
Bir nəfərə hcsabda milli sorvətin
1 
vətin
həcmi (min dollar)
r -  
H
ümumi
L
  1
Cəmi
!  İnsan
Təbii
i  Hasıl  I
[
j  həcmı 
(trln.dol- 
lar)
| potensi-
ehtiy- |  olunan
alı
yatlar |  ehtiy-
1
i  yatlar
ı 
....
Dünyəvi  yekun
550
90
1 
60
15
15
“Yeddilik”  ölkələri
275
360
280
10
70
OPEK ölkoləri 
!i 
95
195
90
70
30
MDB  ölkələri
80
275
140
105
30
0  cümlodon Rusiya
60
400
200
100
40
^ Dıgər ölkolor
100
30
20
5
5
jUYcddilik”  ölkələri  !I
Rusiyaya nisbətdə-
də  (%) 
|
458 
|
90 
İ
140
10
175

---