8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Cədval 5.5.
X X I   ə s rin   ə v v ə lin ə   d ö v lə tlə rin   m illi  s ə rv ə tin in   s tru k tu r u
Ölkolor
Mı lısərvotın  struktunı
Insan potcnsiah Ənonəvi chtiy- 
yatlar
Hasil olunan 
chtıyyatlar
j Dünyəvi  yekun
67
16
“Yeddilik” ölkələri
68
4
18 
s
OPEK ölkolori
47
37
16 
1
MDB  ölkələri
40
38
12
O cümlədən
50
40
10
Digor ölkələr
65
15
20
“Yeddilik’"  ölkələri Rusiyanı  insan kapitalının öİçüsüno görə  I,; 
dəfə qabaqalyır.  Bununla bərabər yığılmış  hasil  olunan  ehtiyyatlar 
“yeddilik”  ölkələrində  hər  adama  hesablandıqda  Rusiyadakından 
1,75  dəfə çoxdur.  İnkişaf etmiş  ölkələr Öz sənaye  üstünlüyünü  artı- 
rır,  onu yeni  reallıqlar altında  əhəmiyyətli  dərəcədo  dəyişdirir.  Bu 
insan kapitalmın inkişafınm bazası və şərtidir.  İnsan  kapitalı və ha- 
sil  olunan kapital  bir-birınə qarşılıqlı  təsir edir və tamamlayır.  Icti- 
mai  inkişafm tərəqqisi bu qarşıhqlı əlaqənin sintezidir.
İnkişafda  geri  qalmış  ölkələr  daim  onlarm  buraxılış  həcmini 
artırmalıdır,  maddi  xıdmətlərin  istehlak  səviyyəsini  təmm  edə- 
rək,  yeni  texnoloji  quruluşun qurumunun  fomıalaşmasmı  yaradır, 
Sənayeləşdinnək məsələsi gündəlikdən çıxarılmır.  Kənd təsərrü- 
fatı  Ölkənin  iqtisadi  həyatınm  osasıdırsa,  onda  becərilən  torpaq 
sahələri  həyat  səviyyəsini  müəyyən  edir.  Belə  ölkələr  bir  qayda 
olaraq  inkişaf etmiş  ölkələrə  aiddir.  Beləliklə  dünya  iqtisadiyya- 
tmda mütəmadi  olaraq yeni  sərmayə  siyasətı  aparılır.
Azərbaycanda  islahat  illəri  ərzində  milli  sərvətin  vacib  cle- 
mentləri  ilə  vəziyyət  pisləşmişdir.  Əlverişsiz  vəziyyotin  qorun- 
ması  iqtisadiyyatı  istehsalın kiçik effektivliyinə gətirib çıxardır.
Azərbaycanda  insan  kııpitalı.  Ölkənin  insan  kapitalınm  ölçüsü 
iki əsas amildən asılıdır:  demoqrafık vəziyyətdən - ohalinin ümumi 
sayından,  onun  strukturundan,  həyatın  davamhlığı,  doğum,  ölüm 
və  insan kapitahnm keyfıyyətli  xarakteristıkalarından  asılıdır.

---

İnsan  kapitalının  keyfıyyəti.  Əhalinın  əhəmiyyetli  dərəcodə 
azalması  şəraitində  insan  kapitalmın  artmasının  əsas  istiqamoti 
onun  keyfıyyətinin  artırılmasıdır.  İnsan  kapitalının  keyfiyyət  xa- 
rakteristikalannın dinamikası  ilk növbədə həyat soviyyəsmdən, bi- 
liklərin,  təhsilin,  peşəkar  hazırlığın  inkişafından  və  istiüıdəsindən 
və s. asılıdır. Iqtisadiyyatın və cəmiyyətin insan kapitahnm effektiv 
texnoloji,  iqtisadi,  sosial,  sosiomədəni  və  digər  yenidən  qurulma- 
larla  inkişafma  imkanı  bu  planda  sosial  siyasət  sosial  kömok kimi 
baxılmır, ıqtisadi  strateqiyanın  tərkib hissəsi kimi baxıhr.
Problemin  əhəmiyyetinə  və  onun  formai  tanmmasına  baxma- 
yaraq,  insan kapitalı  ilə islahatlar islahatlar dövründə xcyli  pisloş- 
mişdir.  1990-cı  ildən  2000-ci  ilə  kimi  insan  potensiahnm  inkişaf 
indeksi  (İPİİ)  təxminən  6%  azalmışdır,  İtirilmiş  mövqelorin  bər- 
pası  üçün  uzun  müddət  lazım  olacaqdır.  İslatalar  illərındə  Azor- 
baycan təxminən əsrin  dörddə biri qədər geri  sahnmışdır.  Hesab- 
lamalar  göstərir  kı,  2030-cü  ilə  Azərbaycan  üçün  İPİİ  İtaliya, 
Lüksenburq,  Avstriya,  Danimarka kimi  ölkələr  üçün  1997-ci  ildə 
mövcüd  olan  səviyyəyə  çatacaq.  Lakm bu vaxta  qədor  inkişaf et- 
miş  ölkələr çox uzağa gedəcək.
İnsanın istehsal  amili kimi  daha yüksək peşəkarlı  əməyə iınka- 
nı  işgüzar qüw ənin alqı-satqısı zamanı qiymətləndirilir.  Lakin in~ 
san kapitalımn  kateqoriyası  kapitalın  tərkib hissəsi  kimi  baxmaq- 
la  məhdudlaşmır.  İnsan  kapıtahn  əşyayi  elementiərindon  fərqli 
olaraq əmək aktivliyinin unikal xüsusiyyətlərinə  malikdir.  İnkişa- 
fın  məqsədi  insandır,  insan  cəmiyyətinin  tərəqqisidir,  iqtisadiy- 
yat isə məqsədin nail olunma vəsaitidir.  Hal-hazırda Azərbaycan- 
da  insan  kapitalı  tələb  olunmayan  istiqamətlərə  ayrıhr,  praktıki 
reallaşma  halında  isə  bir-başa  olaraq  nə  həyat  səvıyyəsinin  artı- 
mına,  nə  də  insanın  sosial  statusunun  artmasma  səbəb  olmur.  Bu 
peşəkar mütəxəssilənn axınma gətırib çıxardır.
Yeni  iqtisadiyyatın  formalaşması  mövqeyindən  iroli  gələrək 
Azərbavcanda əməyin aşağı ödəmə səvıyyəsi yeni texnologiyala- 
rın  tətbiqi  saxlayan  amillərdəndir,  çünki yeni  texnıkanın  totbiqıni 
və  əl  əməyinin  maşın  əməyi  ilə  əvəzlənməsinə  istiqamətlənınə- 
yib.  Insan  kapıtahnın  azərbaycanda  inkişafınm  strateji  istiqamot-

---

lori  bütün  dünyada  olduğu  kımi  əmək  Ödənməsinin  sovıyyosinitı 
artamsı,  təhsilin inkişafı  çıxış edır.  İnsan kapitalınm vəziyyəti  bir- 
başa  olaraq  sosial  mühıtın  mühüm  sahələri  mənzil-komunal  tə- 
sərrüfatı,  təhsil  vo  səhiyyə  ılə  bağlıdır.Son  illər  burada  pozitiv 
dəyişiklər  qeyd  olunmuşdur.  Lakin  onların  miqyası  hələ  çox  ki- 
çikdir.  Vəziyyətdən çıxış kimi  istehsal strukturunun dəyışməsi  və 
ÜDM yığılması,  insan kapitalınnı  inkişafma oriyentasiya,  əsas ka- 
pitalın  keyfıyyətli  dəyişikliyi,  istehsal  olunan malların və xidınət- 
lərin tərkibi,  aktiv  innovasion siyasət.
17.5. İdarə  etmə potensialı
İqtisadi  potensiahn  vacib  elementi  idarəetmənin  təşkilidir  - 
məqsədi  təyin  etmək  üsulları  və  bacarığı,  qərar  qəbul  etəmk, 
proqramlar  formalaşdırmaq,  funksıyaları  paylaşdırmaq  və  təşki- 
latlarm  və  insanlann  fəaliyyətini  koordinasiya  etmok,  idarəctmə 
mexanizmlərini  formalaşdırmaq,  təşkilatların strukturlarını  səmə- 
rələşdirm ək  və  onlann  fəaliyyətinin  effektivliyini  təmin  etmək. 
İdarəetmənin  təsir  sisteminin  qoyulması  həm  ayrıca  müəssisəlo- 
rin  və  ya  onların  qruplarınm  münasıbətində,  həmçinin  iimumiy- 
yətlə  iqtisadiyyata  münasibətdo  lazımdır.  İdarəetmənin  yenidən 
qurulmasının  əsası  informasiya  ilə  bilavasitə  mübadilo  vo  infor- 
masiya texnologiyalarının  istifadəsi  ılə qərarların  qəbulunu təmin 
edən  komputerləşdirmə  və  telekommunİkasiya  oimuşdur.  İdarə 
etmə  qərarlarının  əsas  istiqaməti  bazarİara  sahib  olmaqdır.  Diq- 
qət  mərkəzində  -  bazarların  həcminin  qiymətləndirİlməsi,  rəqa- 
bətqabiliyyətlinin  təhiili,  mallann  reallaşmasmın  təşkilı,  satışla- 
nn  stimuilaşdırıiması  və  s.
İnkişaf etmiş  Ölkələrin  müasir  iqtisadiyyatı  üçün  idarəetmənin 
ierarxiya  strukturiarına xas  üsuilardan  demokratikləşdirmo  prosc- 
sini  bazar prinsipləri əsasında əks etdirən üsuliara keçid etmişdir.
No vaxtsa ierarxıya burokratik sistemlori  irəliyə  addım  idi,  on- 
lar standartlaşdırma hesabına idarə  etmə  işçilərini  əsaslandırıima- 
mış valyutor üsullardan azad etməyə  imkan verirdi.
İndi  vəziyyot  dəyişir.  İstehlakçıların  konkret  sorğularının  uço-

---