8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

tuna  istehsalın  qiymətləndirılməsi  idarəetmənin  rnatrisa  struktur- 
larının  inkişafma  gətirıb  çıxannışdır,  onlar daha  sıx əlaqo  və  mü- 
əssisələrin texniki  və  peşəkar  heyətinin  dəyişməsini  nəzərdə  tu- 
tur, bu onların biliklərinin  və təcrübəsinin isteblakçıların  ehtiyat- 
calarına  sorğusunun  yapışmasını  təıııin edir.
İstebsahn  təchizat  vasitəsi  ilə  yenilənməsi  ilə  bağlı  tələbatları 
idarəetmənin  şəbəkə  struktuurlarmın  inkışafmı  toyin  etmişdir. 
Ənənəvi  təşkilati  strukturlar  istehsal  üçün  bütün  lazımi  mallarla 
və  xidmət  ehtiyyatlarına  sahib  olmaq  istəyirdi.  Şəbəkə  təşkili  la- 
yihələrin  şirkətlər  tərəfındən  kontragentlərlə  və  digər  ieraçılarla 
müqavilələr və digər razılaşmalar əsasmda  satışını  nəzərdə tutur. 
Bu zaman podrat  tipli  münasibətlərlə  yanaşı  kooperasiya əlaqəlo- 
ri,  səhmlərin çarpaz sahib olması və s.  inkişaf edir.
M üəssiələr  daxilində  xətti,  marketinq,  könıəkçi  və  digər 
strukturlann  işinin  təşəbbüsünü  və  effektivliyini  artırmaq  istəyi 
XX  əsrin  sonunda  XXI  əsrin əvvəlində  həmin strukturlara  təsər- 
rüfat  müstəqliiyinin  verilməsi  təcrübəsinın  yayılmasına  ifadə 
olunmuşdur.
İerarxiya  strukturları  həm  müəssisə  daxilində,  həmdo  ondan 
kənarda mal  və  xidmətlər  alan  və  satan  daxili  müessisələrə  çcv- 
rilməyə başladı.  Onların  təsərrüfat fəaliyyətinin  nəticələri  özlori- 
nin effektiliyindən  asıhdır.
Bu zaman şirkətin  idarə etmə strateqiyası  ümıımilikdə  və ayrı- 
ca  bölmələrin  fəaliyyətmə  ümumi  nəzarət  şirkətin  ali  rahbərliyi 
həyata keçirir.
Web-texnologiyalann  inkişafı  korporasiyalara  geniş  miqyasda 
strukturlaşmanı  həyata keçirməyə  və bir  çox  funksiyalardan  azad 
olmağa, onlan  ixtisaslaşdırılmış  fırmalara və formal müstəqil  mü- 
əssisələrə  verir,  tutulmaların  əhəmiyyətli  dərəcədə  azalmasına 
nail  olur.  Bununla bərabər korporasiyaların  qorunması  və inkişafı 
intellektual  məhsulun  hazırlannıası  və  istifadəsi  və  müştərilərlə 
əlaqə  qorunması  hesabma təmin olunur.
Aynca bölmələrin  inkişafı virtual  korporasiyalann yaradılması 
ideyasına səbəb olmuşdur,  Sifarişçiyə  iş  istehlakçılara  məhsullara 
və xidmətlərə öz tələblərinin formalaşması  yolu  ilə birbaşa isteh-

---

salata təsır  edir,  bunu  hətta  İnternet  vasitəsı  ilə  həyata  keçirır.  Bu 
şirkətlor  bir  qayda  olaraq  bırgə  müiki>
7 ətə  əsaslanıb.  Öz  fəalıy- 
yətinin  əhəmiyyətlı  hissəsini  onlar  ana  şirkətdən  kənarda  hoyata 
keçirir.
Assosiatıv  və  inteqrasiya  oiunmuş  idarə  etmə  strukturları  milli 
və  transmiüi  sanaye  və  maliyyə-sənaye  qrupları,  korporasiyalar, 
holdinqlər,  konsorsiumlar,  konqlomeratlar,  birgə  müəssisolor  ve 
s.  şəklində  geniş  yayılrmşdır.
İqtisadi  inkişafın  əhəmiyətli  amili  sahibkarhq  nnkanlarıdır, 
onlar vətəndaşiann  müstəqil təşəbbüs fəaliyyətini  təmin edən sə- 
nayenin  təşkilinə  istiqamətlənmış  gəlir  və ya  şəxsi  mənfəot  oldə 
etmək  üçün  fəaliyyətdır.  Onlar  müəssisələnn  uğurlu  fəaliyyətini 
istehsalın  müasir  strukturlaşdirılmasını  təmin  edır.  Bazar  iqtisa- 
diyyatı  şəraitində  bu müəyyən  sosial-psixoloji  keyfıyyətlərin;  sa- 
hibkarhq  fəaliyyətinə  tələbləri  imkanlannm  nəzarət,  istehsal  sa- 
hibi  hissinin inkişafı.
17.6. İqtisadi potensialın yığılnıası
Ölkənin  milli  sərvəti  ənənəvi  anlayışda  mallarm  və  xidmətlo- 
nn istehsahm  təmin edən  sərmayə fəaliyyətinin  nəticosində artır. 
Geniş hasilat zamanı  gəlirin bir hissəsi  hasil  olunan kapıtalın artı- 
rılmasına  istiqamətlənir.  Kapitahn  yığılması  rezidentlər  tərəfın- 
dən milli  sərvət obyektlərinə gələcəkdə gəlir əldə  etmək məqsə- 
di  ilə  xaratkerizə  edir.  Kapitahıi  tam  və  təmız  yığılmasını  fərq- 
ləndirirlər.
MİS-ə müvafıq olaraq kapitahn ümumi yığılmastna aiddir:  mad- 
dı  əsas  kapitalın  ümumı  yığılması,  maddi  dövriyyə  vəsaitlərinin 
ehtiyyatlannm  dəyişməsi,  dəyərlərin  təmiz  əldə  olunması,  qeyri 
maddi,  istehsal  olunmamış,  qeyri maddi  aktivlərin dəyışməsi.
Kapitahn  təmiz  yığıimasi  kimi  əsas  kapitalın  korlanması  no- 
zərə  aimmadan ümumi  yığılması  başa düşülür.
Əsas  kapitalın  ümumi  yığılmasmm  komponentləri  aşağıdakı- 
lardır:  yeni  və  mövcüd  osas  fondlann  əldə  olunması,  istehsal 
olunmuş  maddi  aktivlərin  yaxşılaşdınlmasma  xərclər7  istehsal

---

olunmamış  maddı  aktivlərin  yaxşılaşdırılmasına  xərclor,  mülkıy- 
yot  hüquqlarının  istehsal  olunmamış  aktivlərə  keçməsi  ılə  bağlı 
xərclər.  Əsas kapitahn yığılmasma həmçinin aiddir:  hərbi  hava  li- 
manlarının,  tərsanələrin,  yolların,  bina  və  qurğuların  istfıadosi 
aiddir,  onlar həmçinin mülki  məqsədlər üçün istifadə oluna bılər,
Qiymətlilərın  təmiz əldə  olunması  dəyərin  qorunması  məqso- 
di  ilə əldə olunan aktivlərin əldə olunması hesabına milli  sərvətin 
artmasını xarakterizə edir.
Azərbaycanda  yığılmalar  həcmində  UDM  istıfadəsi  struktu- 
runda xoşagəlməz dəyişiklər neqativ təsir edir, burada ev təsərrü- 
fatlanmn  son  ıstehlakma  xərclər  və  təmiz  ıxrac  əhəmiyyətlı  də- 
rəcədə  artmışdır,  bu  zaman  ÜDM  nisbətən  sərmayələrin  ölçüsü 
kimi  təyin olunan  xərclərin norması  kəskin azalır.
Eyni  zamanda ıqtisadiyyata qeyri sərmayə  yükləməsi  artmışdır. 
İri  məbləğlər  xarici  borcun  xıdmətınə  və  ödənilmosinə,  qızıl  val- 
yuta  ehtiyyatlannın  yığılmasına,  kapitahn  xaricə  çıxarılmasma  və 
Sabitləşmə  fondunun  yaradılamsına  gedir.  Müvafıq  olaraq  vəsait- 
lərin  artmasının  əsas  istiqamətləri  aşağıdakılardır:  xarici  borcun 
azalmasına və xidmətə xərclərin azalmasma yönəlmiş səmərəli  is- 
tifadəsi,  kapitalm  çıxarılmasmın  azalması  və  xarici  kapitalın  colb 
edılməsi  üzrə  tədbirlərin  hazırlanması  və  reallaşması.  Bu  ümumi 
yığımın  normasını  əhəmiyyətli  dərəcədə  artırmağa  imkaıı  verə- 
cəkdir.  Ölkədə  baş  verən  hasilat  prosesiəri  və  yığtnıın  xaraktcri 
həiəlik  optimizm  üçün  əsas  vermir.  İnkişaf etmiş  Ölkələrə  az  gerı 
qalan  ÜDM  məxsus  olan  Azərbaycan  daha  az  əlverişii  struktura 
malikdir.  Burada  sənayenin,  nəqliyvat  infrasturkturuııun  inkişafına 
yönəlmiş  pay  daha  çoxdur,  və  elmin,  təhsilin,  səhiyyənin,  mədə- 
niyyətin,  maliyyə-kredit  sahəsinin  və  digər  sahələrin  inkişafına 
xərciərin payı  azdır.  İrıkişaf etmiş  ölkələrin bu sahəlorində və  sck- 
toriannda  yığılma  yığılmaların  ümumi  həcminin  60-65%  təşkil 
edir.  Azərbaycanda oniann payı  dövrdə birdən  azdır.  Sənaye isxch- 
salı  strukturundada hiss  edılən  dəyışiklər baş vermir.
ÜDM tərkibi  olan  elementlərin  öiçüsündən  və  keyfıyyotindən 
yayınsaq,  Azərbaycanda  ÜDM  istifadə  strukturu  inkişaf etmiş  öl- 
kəlordən tomiz  ixracın yüksək payı hesabma fərqlənir.

---