8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

❖ əgər tabe  şəxslər rəhbərdən rəhbər oniarı  mosələnin həllin- 
dən  azad  olunmasını  xahiş  edırsə:  onlara  sadəcə  bir  sual 
vennək  lazımdır:  məsələni  həll  etmək üçün  nə  laznndır?;
❖ rəhbər vacib m əsələlərin həllıni  gecikdirə biiməz.
M üəssisədə  idarəetmə  infonnasıyasının  yoxlanılan  və  düzgiin 
işləyən  qüvvədə  olan  sistemi  kimi  müəssisədə  konkret  texni- 
ki-iqtisadi göstəricilər çıxış edir
❖ keçən  gün  ərzındə  istehsal  olunan  məhsul  haqqında  giində- 
lik məlumat, o cümİədən hər bir maşın üzrə;
❖ məhsulun  yüklənməsi  və  reallaşması  haqqmda  gündəlik 
məlumatlar;
❖ aylıq  istehsal  proqramının  yerinə  yetirilməsi  üə  əlaqədar 
sex  və  xidmətlərin  qarşılıqlı  iddiası  üzrə  gündəlik  ıxıüşavi- 
rələr;
❖ baş  mühəndisin  konstruktor  hazırlıqları,  istehsaiın  hazırlığı 
və yeni  məmulatlann  mənimsənilməsi  gedişi  haqqında  döv- 
ri  məlumat;
❖ işçi  qüvvəsinin  bütün  əsas  sexlər  və  peşələr  üzrə  hərəkəti 
haqqında aylıq məlutnatlar;
❖ hər bir sex  və  müəssisə üzrə  elektrik enerjisinin istehlakının 
artan gÖstəriciləri.
Sadalanan  informasiya  hər  bir  müəssisənin  rəhbərliyinə  la- 
zımdır.
Bazar  münasibətləri  şəraitində  müəssisədə  kadrların  hərəkəti 
haqqmda operativ informasiyaya xüsusi  diqqət aynlmalıdır.  İstclı- 
sal edən işçilərin olmamasım müəssisədə heyətın idarə olunması- 
nın etibariı  sisteminin  olmaması  kimi  qiymətləndirmək  lazımdır. 
M üəssisədə  dəzgahçüar,  yığanlar və kütləvi  informasiyaya malik 
olan  digər  işçilər  azaldıqda  istehsalatın  effektivİıyi  haqqında  da- 
nışmaq  yersizdir.  Müasir  şəraitdə  ildən  ilə  müəyyən  hcyət kate- 
qoriyaları  azaldıqda,  bu  cür məlumat  müəssisədə  sənaye  və  kadr 
siyasətinin  mükəmməlləşdirilməsi  vacibliyi  haqqmda  düzgün 
idarəetmə qərarİarın  əsası  olmalıdır.

---

Beləliklə  həm  idarəctmə  subyekti,  həm  idarəetmə  obyekti 
olan  hər  bir  rəhbərə  və  hər  bır  işçiyə  fəaliyyətin  təkmılləşdiril- 
məsi  üzrə  diizgün və  effektiv qərarların qəbulu  üçüıı müxtolif in- 
formasiya  lazımdır.  Baxılan  informasiya  növlərindon başqa  idarə 
edən  və  ıdarə  olunan  sıstemdən  konkret  məlumatlar daxil olmalı- 
dır.  İş  yerində  onlann  alınmasınm  əsas  mənbələri  nəzərə  alın- 
maqla bütün bu  informasiyanı daxil olan və çıxan, daxili  və xarıci 
adlandırmaq  olar.  Birincisi  birbaşa  rəhbərdən  və  ya  idarəetmo 
subyektindən daxil  olur və  yuxarı  adlana  bilər,  ikincisi  bilavasitə 
öz  iş  yerindən  daxil  olur  -  bunu  daxili  və  ya  aşağt  adlandırmaq 
olar.  Hər  bir  işçiyə  müəssisədə  heyətin  əmək,  texnoloji,  idarəet- 
mə  və  digər  növ  fəaliyyətinin  əsasını  təşkil  edən  konkret  infor- 
masiya  lazımdır.  Beləki  iqtisadçı-menecer üçün buraxılan məhsu- 
la və göstərilən  xidəmtlərə:  daimi,  dəyişkən,  alternativ,  marjinal, 
faktiki  və  s. m üxtəlif məlumat  lazımdır.
Bazar  şəraitində  müəssisənin  açıq  informasiyasının  baxılan 
növlərindən  başqa,  kommersiya  sirri  və  digər  məxvi  məlumatlar 
olan  qapalı  informasiya  tətbiq  edirlər.  Kommersiya  sirri  təşkil 
edən məlumatlar siyahısının  təyini  müəssisənin səlahiyyətinə da- 
xildir,  dÖvlət  yalmz kommersiya  sirri  təşkil  etməyən  molumatla- 
rın  siyahısın  təyin  edir,  məsələn  say,  işçilərin  tərkibi,  onlann 
əmək  haqqılan  və  əmək  şəraıti,  həmçinin  azad  iş  yerlərinin  ol- 
ması  kommersiya sirri  ola bilməz.
Müəssisənin  bütün  işçiləri  tutulan  vəzifədən  vo  yerinə  yetiri- 
lən funksiyalardan asılı  olaraq  rəhbərin əmri  ilə  kommersiya  siri- 
nin  daşıyıcıların  və  bütün  digər əməkdaşlara  bölünə  bılər.  Bütün 
məlumat  təşiklatdan  müvafıq qorunmanı  və bütün  nıülkiyyət  for- 
malı  müəssisələrdə müvafıq qorunma və müdafıə tolob edır.  Mü- 
əssisənin heyətinin vaxtında və tam təmini  hər bir ıştirakçının  və 
bütün istehsal kollektivinin vacıb  şərti hesab olunur.

---

19.3.  İnformasiya modelləri
Sistcnılərin,  nəinki  sistcmlərin  tədqiqiniıı  əsas  aləti  modeİloş- 
mə  üsuiudur.  Bu  üsuiun  məğzi  ondan  ıbarətdir  ki,  todqiq  oiuııan 
obyekt onun modeli ilo əvəz olunur, yəni  reai obyektin əsas xüsu- 
siyyətlərin  qoruyan,  lakin  tədqiq və  ya  ıstifadə  üçün  daha  yararlı 
olan  obyektlə  əvəz olunur.
Fiziki  və  abstrakt  modellər  fərqlənir.  Avtomatlaşdırılmış  in- 
formasiya  texnologiyalarının  öyrənilməsi  zamanı  daha  geniş 
abstrakt informasiya modeiləri  yayılmışdır.
İnformasiya  modeli  -  bu  əşya  sahəsinin  informasiya  şəklmdo 
əks  olunmasıdır.  Əşya  sahəsi  tədqiq  və  istifadə  olunan  real  dün- 
yanın bir hissəsidir.  Əşya sahəsinin  informasiya  texnologıyalann- 
da  əks  olunması  bir neçə  səviyyəlı  infornıasiya  modelləri  ilə  əks 
olunur (şək, 1.8).
1
\
KM
I 
►
/
MM
RM
AM
I L _
Şək.  1.8. İnformasiya modellərinin saviyyəsi
Konseptual  modcl  (KM)  əşya  sahəsi  (məsələn  tcxnoloji  xəri- 
tələr,  texniki  tapşınq,  istehsalat  planı  və  s.)  haqqında  intcqrasiya 
olunmuş təəssürat yaradır və zəif formalaşmış xarakterə malikdir.

---

Montıqı  model  (MM)  konkxet hıssənın  aynlması  yolu  ilo  konsep- 
tual  modeldən ayrılır.  Riyazi  dildə  ayrılmış əşya sahəsində  qarşı- 
lıqlı  əlaqələri  formalaşdıran  montiqi  model  rıyazı  model  adlanır 
(RM).  Riyazi üsulların  köməyi  ılə  riyazı  model  alqoritmik  mode- 
lə  (AM)  çevrilir.  AM  əsasında  maşın  proqram  (P)  yaradıhr,  bu 
EHM  dilinə aydm ifadə oluııan  alqoritmik modeldır.
M üxtəlif abstraksiya  səviyyəli  informasiya modellərinin  aynl- 
ması  “əşya  sahəsi-proqram”  əks  olunma  mürəkkəb  prosesini  bir 
neçə sadə əkslərə  bölməyə imkan verir.
19.4. İnsan və informasiya texnologiyaiarı
Əmək  məhsullan  istehsal  edərkən  insan  həmişə  əmək  əşyası- 
na  təsir  prosesində  əmək  alətiərini  idarə  edir.  Deyək  ki  siz  lək 
qazırsımz.  Bu  halda  əmək  əşyası  torpaq,  əmək  aləti  -  bel,  emok 
məhsulu  -  qazılmış  lək.  Təbii  ki  qazmadan  ə w ə l  siz  konseptual 
model  cızırsınız,  düşünürsünüz  ki  gələcək  lək bostanın  Iıarasında 
yerloşəcək,  eni,  dərinliyi  nə  qədərdir.  Qazdıqda  ise bellə  torpağa 
təsir  göstərirsiz,  yəni  şüuraltı  əldə  olunan  nəticəni  yaddaşda  qa- 
lan  konseptual  modellə  müqayisə  edirsiniz  və  nıüqayisələrin  nə- 
ticəsindən  asılı  olaraq daha  dərin  və  ya  daha  sola  qazırsmız,  yoni 
əm ək alətini  idarə  edirsiniz.  Qarşımızda  idarə etmə sistemi  durur, 
burada idarəetmə obyekti  torpaqdır,  icra orqam  insan əzələləri  ilə 
birlikdə  beldir,  idarəetmə  orqanı  isə  insan beynidir,  yəni  ıdarəet- 
mə  sistemınin klassik sxemidır.
İstehsalatın  vəni  idarəetmə  obyektlərinin  və  oniarın  konscp- 
tual  modellərinin  mürkkəbləşməsi  ilə  informasiya  həcmleri  artır 
və insanm onları  emal  imkam  azalır.  Bu zaman insamn köməyino 
informasiya  emalının  sürətlənməsinin texniki vasitələri  golir,  yə- 
m  hesablama  texnikasmm vasitələri  (HTV).  Bununla  da müstəqil 
əlavə  informasıya  konturu  yaranır,  o  insana  məlumat  verən  İoc 
tez emal etməyə və  idarəetmə  informasiyasını  İy hazırlamağa im- 
kan verir.  HTV  informasiyanın  əlavə  emahnın konturunun  yaran- 
ması  informasiya texnologiyasmın başlamasımn əw olidir (İT).

---