8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

EHM,  proqram  tənunatının  (PT),  rıyazi  üsullann  ve  modcllə- 
rin  mükəmməlləşdirilməsi  avtomatlaşdırılmış  ıqtısadi  informasi- 
ya sistemlərıni  yaratmağa  imkan  vennişdır,  onların  tərkıbində  ın- 
formasiya texnologıyalannın konturu qeyd olunmuşdur.
İnformasiya  texnologıyası  m üxtəlif  abstraksiya  səviyyəli  in- 
formasiya  modellərindən və  EHM  ibarətdır.  İT  daxil  olduğu  yero 
insandan  informasiya daxil  olur İvx bu  informasıya idarəetmə  ob- 
yektindən  informasiya  əsasında  formalaşır.  İvx  informasiyası 
konseptual  modellə  (KM)  müqayisə  olunur.  Müqayiso  nəticəsinə 
reaksiya  idarəetmənin ümumı  riyazi  modeli  (ÜRM)  ilə  təyin  olu- 
nur.  Özəl  riyazi modellər yığımı  OU mümkün  vəziyyətini  və  ida- 
rəetmə  taktikasın  təsvir  edir.  Bu  taktika  EHM  üçün  proqramlara 
(PT)  formalaşmış  alqoritmık modellər vasitəsi  ilə rcallaşır.
Beləliklə  insan  avtomatlaşdırılmış  idarəetmə  sistemində  iki 
konturun  mərkəzı  və  birləşdirici  həlqəsıdır:  əsasən  idarəctmənin 
və informasiya texnologiyasının.
19.5. Qərarların qəbulu prosesi
Avtomatlaşdırılmış idarəetmə  sistemində  infonııasiya texnolo- 
gıyasının  kontrunun  olmasına  baxmayaraq  qəbul  olunan  idarəet- 
mə  qərarı  üçün  məsuliyyət qərarı  qəbul  edən  insanın üzərinə  qo- 
yulur.  Başqa sözlə qərarı  insan  qəbul edir,  informasiya texnologi- 
yası  isə  ona bu  işdə  kömək edir.
Alimlər idarəetmə sistemindən  qərarın qəbulu mərlıələsin  yox 
etdikdə  əvvəllər  onlara  elə  gəlirdi  ki,  tam  avtomatlaşdınna  üçün 
riyazi  model  hazırlamaq  və  onu  EIiM   reallaşdımıaq  kifayətdir. 
Lakin  aydın  oldu  ki,  insan  tərəfındən  qərann  qəbul  etmə  prosesi 
çox  mürəkkəbdir.  Bəzən  bu  prosesə  nəzərdə  tutulması  mümküıı 
olmayan  və  formalaşdınlması  mümkün  olmayan  mexanizmlor 
daxildir.  Qərarı  qəbul  edərkən  insan  mənəviyyat,  ononə,  insanla- 
rın  qarşılıqlı  əlaqəsi  kimi  aspektləri  nəzərə ala bılər.  Məhz bunun 
üçün sosial-iqtisadi  sistemlərin  idarə olunması  zamanı  qorarın qə- 
bul  olunma prosesi  insansız həyata  keçirilə bilməz.

---

Lakin qərarlar (altemativlər)  həmişə  bir neçədir (qərar həmışə 
birdisə,  seçim problemi yoxdur,  demək qərarın qəbul prosesi  əhə- 
miyyətini  ıtirir).  Bunun üçün həmişə  altematıv qcnerasiyası  (AQ) 
fazası  gedir,  yəni  mümkün qərarlarm  ırəli  sürülməsi.  Artıq deyii- 
diyi  kimi  ıdarəetmə  həmişə  müəyyən məqsədlə  aparılır.  Qarşıya 
qoyulmuş  məsələnin  həlli  idarəetmənın  ümumi  məqsədi  və  hə- 
min vəziyyətdə  ayrıca vəziyyətlə  razılaşdınlmalıdır.  Bunun üçün 
seçim  meyan  yoxdursa,  altemativ  seçmək  mümkün  dcyil.  Belo- 
liklə  növbəti  faza  -  qarşıya  qoyulmuş  məsələnin  həllinin  meyarı- 
nm  seçilməsidir  (MS).  Altemativlərin  təhlinin  (AT)  bu  mərhələ- 
sində  onlann  seçilən  meyar  üzrə  tədqiqi  aparıhr,  daha  sonra  isə 
altemativlərdən  biri  seçilir (VA).  Seçilmiş  altemativ əlavə  olaraq 
təhlil olunur və yekun qərar verirlir (VR).
Qərarların qəbulu  fazalarını  onlann  avtomatlaşdırıiması  müm- 
künlüyü  zamanı  baxası  olsaq,  onda  yalnız  informasiyanm  təhlili 
(İT),  altemativlərin  qenerasiyası  (AQ)  və  altemativlənn  təhlıli 
(AT)  lazımi  sürətdə  avtomatlaşdırmaq  olar.  Bunun üçün  lazımdır 
ki,  EHM-də qarşıya qoyulmuş  məsələnin modelləri  olsun,  onlartn 
vasitəsi  ılə  qərarların nəticələri  hesablana  bilsin  İT proqram-apa- 
rat vasitələrinin inkışafı  ildən ilə insanın EHM-lə qarşılıqh  əlaqə- 
sinin  sadələşməsinə  səbəb  olur,  diatoqun  vasitəçiiəriniıı  sayını 
azaldır,  Buda qəbul olunan  qərarların keyfıyyətin sürətlondirir və 
yüksəldir.  Qərarlann qəbul olunması üçün həmişə əlavə iııfomıa- 
siya tələb oluna bilər.  Bu halda vacib rolu LPR-in  infonnasiya  tə- 
minatı oynayır,  o operativlık məqsədləri üçün İT vasitələri  kömə- 
yi  ilə təşkiiatianmalıdır.

---

XX  FƏSİL.  İNSAN  BEYNİ - SİRLİ 
İNFORMASİYA SİSTEMİDİR
20.1. 
Hansı yolla  beyin  ona hər saniyə daxil olan yüz 
million məlumatı necə qəbul edir?
20.2. 
İnsan beyni necə fıkir yaradır?
20.3. 
Bizim çox böyük imkanlarımız
20
.
4. 
Dil - yalnız insan xüsusiyyəti
20.5. 
Yalnız yaranma ilə  izah olunan  şeylər
20.6. 
İnsan mÖcüzəsin qiymətləndirmək
20.1.  Hansı yolla beyin ona hər saniyə daxil  olaıı yüz 
million  məlumatı  necə qəbul  edir?
Dünyada BÜTÜN  möcüzəli  şeylərdən heç  biri  insan  beyni  qə- 
dər  heyrətləndirıci  deyil.  M əsələn  hər  bir  saniyə  müxtolif hissi- 
yat  orqanları  sahəsində  təxminən  100  million  vahid  infoımasiya 
daxil  olur. Necə olur ki? beyiıı bu axm qarşısında tab gətirir?  Əgər 
biz  bir  qəbula  bir  fikri  əhatə  ediriksə,  onda  əqlimiz  necə  million 
eyni  vaxth  məlumatı  qəbul  edir?  Aydındır  ki,  beyin  nəyinki  bu 
axına tab  gətirir, həmçinin çox  asanlıqla onu ıdarə edir.
Onun  bunu  necə  etməsi  insan  beyninin  çoxsaylı  möcüzolorin- 
dən biridir.  Burada ikı amil rol oynayır.  Birincisi,  beyin  gövdəsin- 
də  əlin  çeçələ  barmaq  ölçüsündə  olan  sinirlər  şəbəkəsi  yerləşir. 
Bu  şəbəkə  retikulyar  formasiya  adlanır.  O  hərəkətin  tənzimlən- 
məsi  mərkəzi  kimi  hərəkət edərək, beyinə daxil olan mitlion  mə- 
lumata  nəzarət  edir,  bütün  lazımsızı  və  beyin  qabığının  diqqətı 
üçün əhəmiyyətli  olanı  seçir.  Hər bir saniyə sinirlərin bu kiçik şə- 
bəkəsi  ən çoxıı  bir neçə yüz məlumat buraxır.
İkincisi,  bizim  diqqətimizin  sonrakı  cəlb  olunması  yəqiıı  ki, 
beyindən  hər  bir  8-12  saniyədən  bır  keçən  dalğalar  hesabma baş

---