8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

verir.  Bu  dalğalar  yüksək  hissıyatlıq  dövrlərini  cəlb  cdirlor,  bu 
zaman  ərzində  beyin  daha  güclü  siqnallan  qcyd  edir  və  müvafıq 
olaraq  onlara  reaksiya göstərir.  Güman  edirlər ki,  beyin bu  dalğa- 
lar  vasitəsi  iiə  özü  öüznə  baxır,  bununla  da ən  əsasında  diqqətini 
cəlb  edir.  Beləliklo  bizim  başımızda  hər  bir  sanıyə  heyranedici 
fəaliyyət qaynayır.
“Təəcüb doğuracaq” bir şey
Son  illər  ərzində  alimlor  beyınin  tədqiqatında  böyük  uğurlar 
əldə  edib.  Bununla  bərabər  onlann  öyrəndiyi  öyrənilməyənlə 
müqayisədə  heç  nədir.  Bir  tədqiqatçı  demişdir  ki,  min  illər  bo- 
yunca  təklif  və  son  onilliklərdə  intensiv  elmi-tədqiqat  işindən 
sonra  bizim  beynimiz  kainat  kimi  usirr  olaraq  qalır”.  Insan  beyni 
insan möcüzəsinin ən sirli  hissəsidir.
Möcüzə  ana  bətnində  başlayır.  Mayaianmadan  üç  həftə  sonra 
beyin  hüceyrəiəri  formaiaşmağa  başlayır.  Onlar sıçrayışla  inkişaf 
edir? bəzən dəqiqədə 250 00 hüceyrə.  Doğuşdan sonra beyin inki- 
şaf ctməyə  başlayır və öz əlaqə  sistemin formalaşdınr.  İnsan bey- 
nini  istənilən  heyvanın beynindən fərqi  tez bir zamanda aşkar şə- 
kildə  görünür:  “İstənilən  heyvamn  beynindən  fərqli  olaraq  insan 
öviadının  beyni  həyatm birmci  ilində üç  dəfə  artır”  bu  haqda The 
(Jniverse  Within  (Kosmos  daxildə)  kitabmda  yazüır.  Vaxt  keç- 
dikdcə  insanbeyni  digər  tip  hüceyrəiərdən  başqa  100  milliarda 
yaxın  sinir  hüccyrələrinə  sahib  olur,  bu  hüceyrəiər  ncyron  adla- 
nır7 və  bədən çəkisinin cəmi  2  faizini  təşkil edir.
Beynin əsas  hüceyrələri  -  neyronlar -  bir  birinə  toxunmur.  On- 
lar  bir  birindən  sinapslarla  -  millimetrin  ondamində  birindən  də 
az enə malik arahqlarla  ayrılır.  Bu  yerlər kimyəvi ötürücülər,  me* 
diatrolarla  örtülür.  Neyronun  bır  küncündə  bu  kimyovi  siqnallar 
balaca haçalanan tükcüklərlə  - dendritlərlə  qəbul olunur.  Neyron- 
iarın özündə siqnailar eiektrik yolla, çatlarda  - kimyovi yolla veri- 
lir,  demək  sinir  siqnallarının  ötürülməsi  elektrokımyəvı  xaraktcr 
daşıyır.  Bütün  impulslar  gücünə  görə  bərabərdır,  lakin  siqnalın 
intensiviiyi  impulsların teziiyindən asılıdır,  bu tezlik saniyədəmin 
impulsa qədər ola  biiər.

---

Tədris  vaxtı  beyııimizdə  hansı  fizioloji  dəyişıklər  baş  verır, 
dəqiq  məlum  deyildir.  Lakin  eksperımental  məlumatlar  deyir  kı, 
bizdə  tədris  aldığımız  zaman,  əsasəndə  həyatın  ilkin  iliorindo  on 
yaxşı  əlaqəlor  formalaşır  və  neyronlar  arasmda  çatları  dolduran 
kimyəvi  maddə daha çox ifraz olunur.  Bu barədə biblıya fıkri  ma- 
raqlıdır  ki,  dorin  fıkirlər  yetkin  insanlar  tərəfındən  asan  qəbui 
olunur,  ' ‘onlarda  hissiər  vərdişlə  Öyrənib”.  Tədqiqatlar  göstorir 
ki,  istifadə  olunmayan  əqli  imkanlar  vaxt  keçdikcə  itirilir.  De- 
mək, beyin əzələyə bənzor şəkildə  istifadə edilməklə  borkiyir vo 
hərəkətsizlikdən zəifləyır.
Beyin  daxilində  bu  əlaqələri  yaradan  çoxlu  sayda  mikroskopik 
sinir liflərini  adətən beyin “teli'’ adlandırırlar. Liflər çox hcyranedi- 
ci mürəkkəb  labirintdə  yerləşir.  Lakin onlann özlənnin toyin olun- 
muş  “quraşdırma xemlərində,, necə yer aldığı  sirr olaraq qalır.
20.2. İnsan beyni  necə fikir yaradır?
“İnsan  beyni  bütün  kainatda  ən  möcüzəli  və  ən  sirli  obyekti- 
dir”  (Antropoloq  Qenri  F.Osbom),
“Beyin necə  fıkir  yaradır?  Bu  əsas  məsələdir  və  bizim  bu  su- 
ala cavabımız yoxdur”  (Fizioloq Çarlz Şerrinqton).
“Detal biliklərin daim artmasına baxmayaraq  insan beyninin hə- 
rəkət tərzi hələ də  dərin sirr olaraq qalır” (Bioloq Frensis  Krin).
“Kim  kompüterin  ^elektron  beyinM
  olduğunu  deyirsə,  o  heç 
vaxt beyini görməyib”  (Elmi  Redaktor d-r Ervin S.Benqelsdorf).
“Bizim  aktiv yaddaşımızda müasir tədqiqat  kompüterindən  bir 
neçə milliard çox  informasıya vardır'’  (Elmi yazıçı Morton Xant).
“Beyni heç nə  ilə  müqayisə  etmək  mümkün olmadığından və  o 
bizim  kainatda  tanıdığımızdan rnürəkkəb  olduğundan,  bizim  soylo 
müdafıə  etdiyimiz  fıkirlərimizdən  imtina  etməli  olacayıq  ki,  bey- 
nin  sirli quruluşun başa düşəkv (Nevroloq Riçard M.Restak).  İnsan- 
larla  heyvanlar  arasında  böyük  fərqə  dair  “təkamülün  əsasını  qo- 
yanlardan biri” Alfred R.Uolles  Darvinə  yazırdı:  “Təbıi  seçim  vəh- 
şiyə  meymun beynindən bir az böyük beyin verə  bilərdi,  bu zaman 
isə  onun  beym  bizim  elmi  cəmiyyətin  üzvünün  beynindən  bir  az

---

fərqlənir”  Buna  cavab  olaraq  Darvin  yazırdı  t4Mon  ümid  edirətn 
ki, siz təmamilə bizim ümumı övladınıızı məhv  etmumisinız”.
İnsan  beyniııin  hər  hansı  bir  heyvan  beynindən  yaranması  haq- 
qında  danışmaq  -  subut  və  faktları  nəzərə  almamaqdır.  Aşağıdaki 
fıkir  daha  məntiqlidir:  “Mən  Yüksək  İntelektin  olmamasını  qəbul 
etməyə bilmərəm,  o  insan  üçün əlçatmaz olan  fenomenin beynı  və 
fıkri  ilə  qeyri  adi  qarşılıqh  əlaqənin  ınüəllifdir...Mən  inanmağa 
borcluyam ki,  bütün bunlar ağıllı  mənbəyə  malik idi,  Kimsə  bütün 
bunlan hərəkətə gətirmişdir”  (Neyrocərrah d-r Robert C.Uayt).
Bir alim demişdir:  “Beynin inkişafına dair ən  vacib  mÜ7.akirə ob- 
yekti  -  bu  neyronlann  əlaqənin  spesifık  strukturlann  necə  yaradtr 
...Bir  çox  əlaqə  inkişafın  ilkin  mərholəsində  aydm  qurulur”.  Dıgər 
tədqiqatçı  əlavə  edir  ki,  beynin  bu  spesifik  planlaşdınlmış  saholori 
“bütün sinir sistemi üzrə rast gəlinir. bu dəqiq lifm hansı yolla qurul- 
ması ən vacib həll olunmamış məsələlərdən biri  olaraq qaltr’.
Bu əlaqələrin  sayı  astronomikdir.  Hər  bir  neyron  digər neyroıı- 
larla  minlərlə  əqayə  malikdır.  Əlaqələr  nəinki  neyronlar  arasmda 
mövcüddur,  həmçinin  bilavasitə  dendritlər  arasında  qurulan  mik- 
rosxemlər mövcuddur.  Bir nevroloq  deyir ki,  “bu  mıkrosxcmlər bi- 
zim beynin  işi  haqqında konsepsiyamıza təmamilə yeni miqyas  ve- 
rir’\   Bəzi  tədqıqatçıların fıkrincə “milliardlarla sinir hüceyrələri  in- 
san  beynində  bir  kvadrillion  əlaqəyə  malik  olur’\   Hansı  tutumla? 
Karl  Seyqan təsdq  edır ki,  beyninə ‘iyirmi  millıon tom -  dünyanın 
ən  iri kitabxanalarında olan kitablar qədər informasiya tuta bilər”.
İnsanı  istənilən  heyvandan  fərqləndirən  əsas  şey baş  beyninin 
qabığıdır.  Təxminən  qalınlığı  3  mm  olan  lay  kəlləyə  yapışan  qı- 
rış-qırış  qat  yaradır.  Yayılmış  vəziyyətdə  qabıq  təxminən  3  400 
kvadrat  santimetr  sahəni  tutardı.  İnsan  beyninin  qabığı  nəinkı  is- 
tənilən  heyvanm  beyninin  qabığmdan  böyükdür  o  həmçinin  bo- 
yük  yüklənməmiş  sahələrə,  yəni  orqanizmin  fıziki  funksiyaları- 
nm  idarə  olunması  ilə  məşğul  olmayan  sahələrə  malikdir,  lakin 
bu  sahələr  insanlan  heyvanlardan  fərqləndirən  ali  əqli  proseslər 
üçün  azaddır.  Bir  tədqiqatçı  demişdir:  “Biz  sadəcə  şüurlu  mey- 
mun deyilık.  Bizim  əqlimiz bizi həyatın digər formalanndan  əhə- 
miyyətli  şəkildə fərqləndırif’.

---