8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

20.3.  Bizim çox  böyük imkanlarımız
Bır  aiim  dcmişdir:  “İnsan  beyni  öyrənməyə  qadir olduğu  daha 
ixtisaslaşmış  hərəkətlor  müxtəlifliyi  ilə  fərqlənir”.  Hesablama 
texnikasında  “aparat”  termini  kompüterə  proqramçı  torəfındən 
daxil  edilən  funksiyalardan  forqli  olaraq müəyyən  olunan  sxemlo 
təyin  olunan  quraşdırılmış  xüsusiy>'ətləro  aiddir.  Bir  ekspert  ya- 
zır:  ' ‘İnsana  qarşı  ”aparat  vasitələr"  ifadəsi  işlədildikdə  anadan- 
golmə xüsusiyyətləri  nəzərə  alımr”.  İnsanlarda müxtəlif sahələr- 
də  bilik  əldə  etmək  üçün  imkanlar  vardır.  Heyvanlar  iıısandan 
fərqli  olaraq uaparat”  instinktiv müdrikliyə malikdır,  lakin onlann 
yeni  nəyisə öyrənmək  imkanları  məhduddur.
The Universe  Within kıtabında  qeyd olunur ki,  “ən  ağıllı  hey- 
van heç  vaxt  isnan əqlinə yaxm  fıkir aşkar etmir.  Çünki ona bizdə 
olmayan  çatışmıyır:  bizim  nevral  aparat gördüyümüzdon  anlayış- 
Iar  formalaşdırmağa,  dilimiz  eşitdiyimizdən  anlayışlar  formalaş- 
dırmağa,  fıkirlərimiz  isə  bizim  təəssuratlardan  anlayışiar  forma- 
Iaşdırmağa proqramlaşdırılıb”,  Lakin biz  ətraf mühitdən  informa- 
sıya  daxil  edərək  beyni  proqramlaşdırmalıyıq,  həmin  kitabda  ya- 
zılır:  “insan  fıkrinə oxşar heç  nə  inkişaf edə bilməzdiEBu təəssü- 
ratlann  böyük  axını  olmadan  yəqin  ki  intellekt  inkişaf etmozdi”. 
Demək  insan  beyninə quraşdırılmış imkan bizə  intelektimizi  inki- 
şaf etməyə  imkan verir.
20.4. Dil - yalnız insan xüsusiyyəti
“A paraf’  imkanlann  ən  gorkəmli  nümunəsi  dildır.  Mütəxos- 
sislər  bir  fıkirdə  həmrəydir  ki,  “insan  beyni  qenetik  cohətdən  dil 
inkişafı üçün proqramlaşdırılıb”  və  nitqi  “beynimizdə dilin emalı- 
nın  anadangəimə  xüsusiyyəti  ilə  izah  etmək  olar”.  Heyvanlann 
instinktiv  davramşında  Özünü  bimzə  verən  dəyişməmədən  fərqli 
olaraq insan  bu “aparat” dil  imkanın  çox gözəl  istifadə edir.
Beynimizdə hər hansı  bir müəyyən dil “quraşdırılmayıb”,  ilkin 
olaraq  isə  dilləri  öyrənmək  bacarığı  proqramlaşdmlıb.  Evdə  iki 
dildə  danışırlarsa,  uşaq  hər  ikisini  öyrənə  bilər.  Uşağın  ətrafmda

---

üçüncü  diidə  danışırlarsa,  uşaq  həmin  dilidə  öyrənə  bilər.  Bir 
uşaq  uşaqiıqdan  bir  neçə  dıllə  ünsiyyətdə  olmuşdur.  Beş  yaşında
o artıq səkkız  dildə  sərbəst danışırdı.  Beİə  anadangəlmə  imkanla- 
rı  nəzərə alaraq bir dilşünas demişdır:  “şimpanze və jestlor dili  ilə 
təcrübələr göstərir kı,  şimpanze insan dilınin ən elementar forma- 
larma malik deyil”.
Belə  bir  qəribə  imkanlar  heyvan  xorultusundan  və  nəriltisin- 
dən əmələ gələ bilərdimi?  Ən qədim diiiərin tədqiqatı dillərin bu 
cür  təkamülün  istisna  edir.  Bir  tədqiqatçı  demişdir  ki,  “primitiv 
dillər  yoxdur”.  Antropoloq  Eşli  Monteqyu  bununia  razıdır,  bunu 
belə  izah  edir ki,  primitiv adlanan diliər “bəzən yüksək sivilizasi- 
yaiarın dillərindən daha mürəkkəb və  ifadəli olur”.
Bir nevroloq aşağıdaki  fıkrə gəlir:  “Biz dil mexani?.mini nə qə- 
dər tədqiq etməyə  çahşsaq da bir o  qədər onun inkişaf prosesi  sir- 
li  qalır”.  Digər  tədqiqatçı  deyir:  “Sintaksik  nitqin  yaranması  bu 
günə  qədər  sirr olaraq  qalır”.  Üçüncüsü  qeyd edir ki:  “Nitqin  heç 
bir  digər  q üw ənin  bacarmadığı  insan  vo  xalqlan  horokətə  gətir- 
mə  imkam  ınsanları heyvaniardan ayırır.  Bununla bclə  dilin mən- 
bəyi  beynin  ən  çətin  sirlərindən  biridir”.  Lakin  bunda  Yaradanm 
qüvvəsini görənlər üçün bu sirr deyil.
20.5.  Yalnız yaranma ilə izah olunan şeylər
Encyclopedia  Britannica  (Britaniya  ensiklopediyası)  kitabında 
deyilir  ki,  “insan  beynı  bir  insan  həyatında  istifadə  oluna  bilinə- 
cəkdən  daha  böyük  potensiala  malikdir,\   Bundan  əlavaə  qeyd 
edilir ki,  ınsan beyni tədris  və yadda saxlama proseslərinin  istəni- 
lən  yükləməsinə  tab  gətirə  bilər və  bundan  milliard  dəfə  çoxuna 
gücü  çatar!  “Bu  həqiqətəndə  yeganə  mövcüd olan  nümunədir  ki, 
nümunə  həiədə  təmamilə  ıstifadə  etməyi  öyrəno  bilmədiyi  or- 
qanla  təchiz  olunmuşdur’".  Sonradan o  soruşur:  “Bunu təkamülün 
fundamental tezisi  ilə  nece uyğunlaşdırmaq  olar:  təbii  seçim kiçık 
addımlarla baş  verir, bu addımlardan hər biri  minimal,  lakin ölçü- 
lən xeyir verir?M
  İnsan beyninin  inkişafı  “təkamülün ən izah  olun- 
maz  aspektidir”.  Beynin  sona  qədər  istifadə  olunmayan  tutunıu-

---

nun  yaranması  və  mıras  üzro  ötürülmosini  təkamül  proscsi  ilo 
izah  etmək  olmaz,  buradan  belə  bır  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  in- 
san  özünün  daima  öyrənmək  bacarığı  ilə  daim  yaşamaq  üçiin  qu- 
raşdırılıb?
İnsan  beyninin  “təxmınon  iyinni  millıon  tom  doldura  bıləcək” 
informasiyanı  tutmaq  faktına  təəcüblənən  Karl  Seyqan  demişdir: 
“Təəcüblüdür  bu  qədər  informasiya  beynimizin  sıx  məkanında 
necə  yerləşir,?.  Bu  sıx  məkanda  baş  verənlər  isə  insan  anlayışına 
tab  gətirmir.  M əsələn  təsəvvür  edin,  pianistin  biitün  barmaqlan 
klavişlərlə  uçan  zaman,  o  mürəkkəb  musiqi  kompozisiyasın  ifa 
etdiyi  zaman  onun  beynində  nə  baş  verir.  Beynin  necə  mükəm- 
məl hərəkət hissinə malık olmalıdır ki, barmaqlar lazım olan anda 
müəyyən  güclə  məhz  o  klavişlərə  vursun  ki, bu  onun yaddaşında 
olan  notlara  müvafıq  olsun.  O  düz  not  ifa  etmədikdə,  bcyin  bu 
haqda  ona  məlumat  verir.  Bütün  bu mürəkkəb  əmeliyyatlar onun 
beynində  çox  illik təcrübə  sahəsındə proqramlaşdırılmışdır.
Heç  bir heyvan  öz  beyni  ilo  belə  əşyaları  qəbul  edə  bilməzdı, 
hələ  biz  bu  hərəkətlərin  həyata  keçirilmosindən  damşmırıq.  Heç 
bir təkamül  nəzəriyyəsi  buna  izah  vermir.  Aydın  deyil  ki,  insanın 
əqli  keyfıyyətləri  AIi  İdrakın  əqli  keyfıyyətlərin  əks  ctdirir.  Bu 
öz  əksini  Bıibliyada  1:27  Öz  əksini  tapır:  Burada  deyılir:  “Allah 
insanı  öz  oxşan  olaraq  yaratdı”.  Heyvanlar  Allahın  oxşan  kimı 
yaradılmayıb.  Baxmayaraq  heyvanlar  əvvəlcədən  təyin  olutımuş 
dəyişməz instinktlər sahəsində  təəcüblü  şeylor həyata keçırir, on- 
lar təfəkkürə  malik insanlarla müqayisə  oluna bılmoz.
Təkamül  üçün  digər  problemi  digərlərinın  səadətı  haqqmda 
təmənnasız qayğı gÖstərən  altruizm  digər problem  təşkil edir.  Bir 
təkamülçü qeyd etmişdir ki:  “Hər şey təbii  seçim yolu  ilə təkamül 
olduğundan  hər  şey  eqoistlik  olm alıydr.  Əlbəttə  bir çox  insanlar 
eqoistdir.  Lakin sonradan o  qəbul  etmişdir:  “Mümkündür ki,  insa- 
nın  daha bir unikal  keyfıyyəti  onun  səmimi,  təmənnasız,  saxta ol- 
mayan altruizmə  m a lik d ifD ig ə r alim  əlavə  etmışdir:  “Altruizm 
bizim  içimizdədir”.

---