A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

4.3. Rasmiy yozishmalar
Rasmiy yozishm alar, y a ’ni xonlar, pod sh o h lar, am irlar, tariqat 
yetakchilari va shoirlar o'rtasidagi yozishmalar ham tarixiy m anba bo'lib 
xizmat qiladi va uning ham ijtimoiy-siyosiy tarixni o ‘rganishdagi ahamiyati 
kattadir. Ular, ayniqsa mamlakatdagi ichki vaziyat va mamlakatlararo 
m u n osabatlarni o ‘rganishda tadqiqotchilarga katta m aterial beradi. 
Shunday maktublardan k o ‘plari o ‘z vaqtida ko‘chirilib kitobat qilingan 
va u lard a n b i r m u n c h a la r i b izn in g z a m o n im i z g a c h a yetib kelgan. 
“ Maktuboti T e m u riy a ” ( “T em uriylarning m aktublari”), “ Majm uayi 
murosilot” ( “ M aktublar t o ‘plam i”) va boshqalar shular jumlasidandir.
4 .3 .1 . «Maktuboti Temuriya»
“ Maktuboti T e m u riy a ” hozirda 0 ‘zbekiston Respublikasi F an lar 
akademiyasi Sharqshunoslik instituti q o ‘!yozmalar fondida 2278-raqam 
ostida saqlanayotgan, 191 varaqli XVI asrda kitobat qilingan maktublar 
majmuasining nomidir.
Eronlik olim Abulhusayn Navoiy m azkur majmuaga Eron, Turkiya, 
Ozarbayjon va Fors hukmdorlarining xatlarini ham qo'shib, 1991-yili 
“ Isnod va maktuboti tarixi Eron (az T em ur to shoh Ismoil” nomi bilan 
nashr etgan. M azkur t o ‘plamga Amir T em u r va Temuriylar (Shohruh, 
Sulton Husayn va boshqalar)ning Fors, Ozarbayjon, Iroq va Turkiya 
hukmdorlari bilan yozishmalari jamiangan.
Bu yozishmalar Amir Tem ur va Temuriylarning mazkur mamlakatlar 
bilan bo ‘lgan siyosiy munosabatlari tarixini o ‘rganishga, xususan Amir 
Temurning 1381 — 1404-yillari Eron, Iroq, Ozarbayjon, Suriya va Turkiya 
ustiga qilgan harbiy yurishlarining saboqlarini to ‘g‘ri anglashga yordam beradi.
Mazkur t o ‘plam H aydar va Er o ‘g‘lining “ Majmuayi m u n sh a o t” , 
xoja Shahobiddin Abdulla Marvoridning “ M unshaot” , Frudunbekning 
“ Munshaoti F ridunbek” asarlariga ham asoslangan.
“ Maktuboti T em uriya” xurosonlik m ashhur shayx, Amir Tem urning 
pirlaridan biri Zayniddin Abubakr Taybodiy (1395-yili vafot etgan)ning 
o ‘z muridi Amir Tem urga yo ‘llagan bir tarixiy maktubi bilan boshlanadi.
32

---

Amir Tem ur bu maktubni “T em ur tuzuklari”ning “Tadbirlar va kengashlar” 
deb atalgan birinchi maqolasida keltirgan. “Tuzuklar”da keltirilgan mazkur 
maktub haqida, xususan, mana bulami o'qiymiz: “ Pirim Zayniddin Abubakr 
T a y b o d i y m e n g a y o z m i s h l a r k i m , “ A b u l m a n s u r T e m u r s a l t a n a t
yum ushlaridato‘rt ishni qo'llasin, ya’ni 1) kengash; 2) mashvarutu maslahat;
3) hushyorligu mulohazakorlik; 4) ehtiyotkorlik. C hunki, kengash va 
mashvaratsiz saltanatning barcha qilgan ishlari va (podshohning) aytgan 
gaplari xato b o ‘lgan. U nday podshohni johil odam ga qiyoslash mumkin. 
Uning so‘zlari va qilmishlari boshga pushaym onlik va nadomat keltirgan. 
S hunday ekan, saltanatni boshqarishda, mashvarutu maslahat va tadbir 
bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib, pushaymon bo ‘lmagaysan. 
Yana shuni ham bilginkim, saltanat ishlarining bir qismi sabr-u toqat 
bilan b o ‘lgay, yana bir qismi esa bilib-bilmaslikka, ko ‘rib-ko‘rmaslikka 
solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogoh qilingandan keyin shuni 
ham aytish joizdurkim , q a t’iylik, sabr-toqat, chidamlilik, hushyorlik, 
ehtiyotkorlik va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilgay. Vassalom.” 
Amir T e m u r pirining bu o'gitlariga u m r b o ‘yi, butun faoliyati davomida 
amal qildi. “ Bu maktub, — deb yozadi hazrat sohibqiron, — menga y o ‘l 
boshlovchi yanglig1 rahnamolik qildi. U menga saltanat ishlarining t o ‘qqiz 
ulushini mashvarat, tadbir va kengash bilan, qolgan bir ulushini esa qilich 
bilan bajo keltirilishini anglatadi” 1.
“ T o ‘p l a m ”dagi quyidagi m a ktublar A m ir T em urning E ron(Fors). 
O zarbayjon va Turkiyaga nisbatan 1381 — 1404-yillarda olib borgan 
siyosatini va nomlari sanab o'tilgan m am lakat hukmdorlarining Amir 
T em urga qarshi harbiy ittifoq tuzish xususida olib borgan siyosatini 
tushunishda yordam beradi:
Iroq hukmdori Sulton A hm ad jaloir (1382—1410)ning Fors hukmdori 
Muzaffariy Shoh S hujo’ (1359—1384)ga yozgan maktubi;
Ozarbayjon hukmdori Qora Yusuf (1389— 1420)ning Yildirim Boyazid 
I (1389—1402) ga yo ‘llagan maktubi;
Yildirim Boyazid I ning Qora Yusufga javob maktubi;
S hoh Shujoning birodarzodasi S h o h M a n s u r (1 3 8 7 - 1 3 9 3 ) ning 
Yildirim Boyazid I ga yozgan xati;
Yildirim Boyazid I ning Shoh M ansurga javob maktubi;
Am ir T em u r ko'ragonning G ilon hokimi M ir Said Aliga maktubi;
Sultoni A’zam Amir T em u r ko'ragonning Sayyid Ali Kiyo buzurgga 
(Gilon) yuborgan xati;
1 “ T e m u r t u z u k l a r i " . - T o s h k e n t , 1996. 2 5 - b e t .
33

---

Sayyid Ali Kiyo buzurgning A mir Tem urga yozgan javob xati;
Amir T em ur ko'ragonning Bag'dod podshosi Sulton A hm ad Jaloirga 
yo'llagan maktubi;
Bag'dod podshosi Sulton Ahm ad Jaloirning hazrat Amir Tem urga 
javob maktubi;
Amir T em u r ko'ragonning Misr podshosiga yozgan maktubi;
Sulton Ahmad jaloirning Yildirim Boyazid I nomiga yo‘llagan maktubi;
Yildirim Boyazid 1 ning Sulton A hm ad Jaloirga yuborgan javob xati;
Qora Yusuf Q oraqo‘yunluning Yildirim Boyazid Iga yuborgan nomasi;
Amir Tem urning Yildirim Boyazid 
i 
ga yoilag an yoilag an birinchi 
maktubi;
Sulton Yildirim Boyazid I ning Amir Tem urga gustoxona javob xati;
Am ir Tem urning Rum qaysariga yozgan ikkinchi maktubi;
Rum podshosi Yildirim Boyazid I ning Amir Tem urga yozgan javob 
xati;
Amir Temurning Rum qaysari Yildirim Boyazid 1 ga yoilagan uchinchi 
maktubi;
Yildirim Boyazid 1 ning Amir Tem urga javob maktubi;
Amir Tem urning Sulton Boyazidga yo ‘llagan t o ‘rtinchi maktubi;
Sulton Yildirim Boyazid 1 ning hazrat Am ir Tem urga y o ilag an javob 
maktubi;
Am ir Tem urning Yildirim Boyazid 1 ga sulh taklif qilib M arog‘adan 
jo'n atgan maktubi;
Sulton Boyazidning Amir Tem urga yuborgan javob xati1.