108
3.5. ZIYANSIZLIQ PRINSIPI VƏ TƏLƏB OLUNAN
MƏ
NFƏƏ
TIN TƏ
MIN EDILMƏ
SI
Istənilən istehsalçı öz məhsulunun satışı hesabına özünün
xərclərinin sislinməsi və lazımi mənfəətin əldə edilməsinə can atır.
Bunun mənbəyi kimi ancaq verilmiş məhsulun satışından əldə olunan
pul kütləsinin ümumi kütləsi çıxış edə bilər. Pul kütləsinin bu ümumi
həcmi məhsul vahidinin satış qiymətinə və satış həcminə düz
proporsionaldır.
S
1
Q
S
1
S
2
S
3
Q
n
K
1
K
2
K
3
Q
o
n
O n
1
n
2
n
3
Şəkil 3.14. Məhsulun müxtəlif qiymətlərində ziyansızlıq
nöqtəsinin vəziyyəti.
O satış həcmi ki, hansında ki, verilmiş qiymətdə ümumi xərclər
pul daxilolmalarının ümumi kütləsilə tarazlaşır (bərabərləşir), bu qiymət
üçün ziyansızlıq nöqtəsi adlanır. Ziyansızlıq nöqtəsini müəyyən edən
qrafik Q
1
Q
2
, Q
3
satış qiymətində şəkil 3.14-də verilib.
Q
0
daimi xərclər satış həcmindən asılı olmadığından bu qrafikdə
onlar üfuqi xəttə paralel olan düz xətlə əks olunublar. Bu xətdə n satış
həcmi qeyd olunur. Dəyişən xərclər artan satış həcminin təmin edilməsi
üçün zəruri olan istehsal həcminin artması ilə artır, hərçənd dəyişən
xərclərin artımını də məcburi şəkildə satış həcminə düz proporsional
olmur. Ümumi (məcmuu) xərclər isə daimi və dəyişən xərclərin
109
qrafiklərinin ordinatlarının cəmlənməsi yolu ilə əldə olunacaqdır. Şəkil
3.14-də bu xərclər Q
n
əyrisinin gedişi onu göstərir ki, n:0 olduqda
(başqa sözlə, satışın olmaması zamanı) ümumi xərclər sabit xərcləri
(Q
0
) bildirirlər. Elə bu şəkildə Q
1
, Q
2
və Q
3
müvafiq qiymətlərə müvafiq
olaraq ümumi pul axınlarının S
1
, S
2
, S
3
qrafikləri verilib. Bu qrafiklər
korlinat başlanğıcından keçən (satın almadıqda pul daxil olmaları da
olmur) düz xətləri əks etdirir (satış həcminin düz proporsionallıq
xətləri). Tam xərclərin düz xətləri məhsul vahidinin qiyməti nə qdər
yüksəkdirsə bir o qədər o, daha əyri (dönərli) olur. Buna görə də şəkil
3.14-də verilmiş hallar üçün o ümumi xərclər əyrisinə ( ) U
1
, U
2
, U
3
nöqtələrində kəsişir.
Bu nöqtələr Q
1
, Q
2
və Q
3
qiymətləri üçün ziyansızlıq nöqtələri
olur, onların absisləri isə U
1
, U
2
və U
3
müvafiq satış həcmini bildirir. S
1
,
S
2
və S
3
düz xətlərin Q
n
əyrisindən üstələnməsi satışdan əldə olunan
mənfəəti əks etdirir. Təbii ki, mənfəətin yüksəldilməsi üçün öz
məhsulunu mümkün olan daha yüksək qiymətə satmağa can atacaqdır.
Lakin bu zaman verilmiş bazarda tələbin elastiklik dərəcəsini də nəzərə
almaq vacibdir. Belə alına bilər ki, istehsalçı tərəfindən istənilən
(soruşulan) qiymət potensial alıcı üçün həddən artın yüksək olur. Bu
satış həcminin kəskin azalmasına gətirib çıxarır və bütün istehsal həcmi
bu qiymətə reallaşmayacaqdır.
Beləliklə, şəkil 3.14-də əks olunan qrafiklər hansılar ki, ancaq
istehsalçıların maraqlarını əks etdirir, lakin bazar situasiyasını nəzərə
almırlar, başlıca olaraq digər bütün şərtlər dəyişməz olduqda minimal
satış həcminin müəyyən edilməsi üçün tətbiq edilmə dairəsinə malik ola
bilər.
Şəkil 3.15. Istehsalçının mənfəət növləri.
Istehsalçının mənfəətlə bağlı olan anlayışları daha dolğun
araşdıraq.
Мянфяят
Нормал мянфяят
Мцщасиб гярары
Игтисади мянфяят
110
Pul kütləsinin ümumi məbləğini yuxarıda baxılan məcmu
xərclərdən üstün olmasını müəssisənin ümumi qazancı adlanır. Lakin
xərclərin bir neçə konsepsiyası mövcud olduğundan ona bir neçə
mənfəət konsepsiyası da müvafiq olur. Normal, mühasibat və iqtisadi
mənfəətə ayırmaq qəbul edilmişdir. Bu təsnifat 3.15 şəklində verilib.
Normal mənfəət istehsalçı müəssisə tərəfindən, o vaxt əldə olunur
ki, nə vaxt onun ümumi qanancı (gəliri) bütün istifadə edilmiş resurs
növləri üzrə alternativ xərclərə bərabər olur. Alternativ xərclər həm
aşkar və qeyri-aşkar xərclərin cəmi kimi hesablanır.
Mühasibat mənfəəti qeyri-aşkar xərclərin çıxılmasına qədər
istehsalçı tərəfindən əldə edilən və qeydiyyata alınan pul mənfəətinin
cəmi kimi verilir. Qeyri-aşkar xərcləri bütün istifadə edilən resurslar
üzrə alternativ xərclər kimi hesablamaq olar. Başqa sözlə mühasibat
mənfəəti aşkar xərclərin çıxılmasına qədər ümumi xərclərə bərabər
olur.
Nəhayət istehsalçı müəssisə müəyyən iqtisadi mənfəəti əldə edir.
Əgər onun ümumi pul qazancı (gəliri) bütün növ resurs növləri üzrə
alternativ xərclərdən çox olur.
U
2
∆S S
k
1
n
O n
1
n
m
n
2
Şəkil 3.16 Məcmu qazancın və istehsal xərclərinin satış
həcmindən asılılıq qrafiki.
Pul qazancının ümumi həcminin tapılması üçün bir vahid
məhsulun satış qiymətini ümumi satış həcmini nəzərə almaq lazımdır.