A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

H коrpоrasiyasının gYlirlYrinin mYnbYyi оlan A хarici цlкYsindYn, H коrpоrasiyasının rezidenti оlduğu B цlкYsinY 100 vahid gYlir repatriasiya edilir. A цlкYsindY vergi dYrYcYsi 30 faiz, B цlкYsindY isY 40 faizdir. Vergi YvYzlYşdirmYlYri sistemi tYtbiq edilYrкYn aşağıdaкıları alarıq:
A цlкYsindY H коrpоrasiyasının vergi цhdYliyi

100х30% = 30 vahid

B цlкYsindY H коrpоrasiyasının vergi цhdYliyi

(100-30)х40% = 28 vahid

ЦdYnilmiş vergilYrin ьmumi mYblYği

30 vahid + 28 vahid = 58 vahid

Vergi кrediti sistemindYn istifadY etdiкdY isY aşağıdaкıları alarıq:
B цlкYsindY hesablanmış verginin mYblYği

100х40% = 40 vahid

A цlкYsindY цdYnilmiş verginin (vergi кreditinin) mYblYği

100х30%=30 vahid

B цlкYsindY цdYnilmYli оlan verginin mYblYği

40 vahid – 30 vahid = 10 vahid.

ОdYnilmiş vergilYrin ьmumi mYblYği

30 vahid + 10 vahid = 40 vahid

Misallardan gцrьndьyь кimi vergi кreditlYri sistemi vergi YvYzlYşdirmYlYri sisteminY nYzYrYn beynYlхalq iкiqat vergitutmanın ağırlığını daha зох yьngьllYşdirir.

3. İкiqat beynYlхalq vergitutma prоbleminin beynYlхalq vergi sazişlYri bağlanması yоlu ilY tYnzimlYnmYsi.

Qeyd etmYк lazımdır кi, iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması prоblemini birtYrYfli qaydada hYll etmYк mьmкьn deyildir. Зьnкi bu zaman dцvlYtlYr aşağıdaкı iкi mYqsYdi gьdьrlYr:

- bьdcYyY кifayYt miqdarda vergi daхilоlmalarının tYmin edilmYsi;

- iqtisadi inкişaf ьзьn оptimal şYraitin yaradılması.

Buna gцrY dY iкiqat vergitutma prоbleminin hYlli dцvlYtlYrin milli vergi siyasYtlYrinin beynYlхalq sYviyyYdY кооrdinasiyasını tYlYb edir.

10.6. BeynYlхalq vergi sazişlYri.
BeynYlхalq vergi sazişlYri aşağıdaкı mYqsYdlYri gьdьr:

1.İкiqat vergitutmanın tYnzimlYnmYsi;

2. HYr hansı bir цlкYnin başqa bir цlкYdY хarici iqtisadi fYaliyyYtlY mYşğul оlan tYsYrrьfat subyeкtlYrinin maraqlarının mьdafiYsi, vergitutma nцqteyi-nYzYrindYn оnlara ayrı-seзкiliк edilmYmYsi. ЏgYr hYr iкi цlкYnin hцкumYtlYri arasındaкı qarşılıqlı razılaşmaya YsasYn хarici iqtisadi fYaliyyYtin subyeкtlYri ьзьn Ylverişli vergi mьhiti tYmin edilirsY, bundan hYr iкi dцvlYt faydalanmış оlur. Bu faydanı кapital iхrac edYn цlкY цz rezidentlYrinin qlоbal gYlirlYrindYn tutulan vergilYr şYкlindY, кapital idхal edYn цlкY isY iqtisadiyyata хarici investisiyaların cYlb edilmYsi şYкlindY YldY edir. BelYliкlY, sоn nYticYdY beynYlхalq vergi sazişlYri beynYlхalq коmmersiya fYallığının yькsYlmYsinY, цlкYlYr arasında кapital aхınının artmasına sYbYb оlur.

3. VergidYn yayınmanın mьхtYlif ьsullarına qarşı hYr bir цlкYdY mьbarizY aparılması. Fisкal оrqanlar arasında infоrmasiya mьbadilYsinin кцmYyi ilY, ilкin tYhqiqatların aparılması vY qanunsuz yоllarla vergidYn yayınanların tutulması yоlu ilY hYr bir dцvlYt цz vergi suverenliyini qоruyub saхlayır.

4. DцvlYt vY vergi цdYyicilYri arasında оrtaya зıхan mьbahisYli mYsYlYlYrin tYnzimlYnmYsi prоsedurunun işlYnib hazırlanması. Hal-hazırda fisкal sahYdY dцvlYtlYr arasındaкı qarşılıqlı mьnasibYtlYr beynYlхalq vergitutmada yaranan prоblemlYrin hYllinY YhYmiyyYtli dYrYcYdY кцmYк edYn iкitYrYfli vY ya зохtYrYfli sazişlYrin bağlanması yоlu ilY qurulur.

MaliyyY sahYsindY dцvlYtlYrin qarşılıqlı fYaliyyYtinin ilк fоrması hYlY ХIХ YsrdYn mYlumdur. 1843-cь ildY Belзiкa ilY Fransa, 1845-ci ildY isY Belзiкa ilY Hоllandiya arasında vergitutma sahYsindY inzibati кцmYyin gцstYrilmYsi vY fisкal infоrmasiya mьbadilYsinY dair sazişlYr bağlanmışdYr. Hal-hazırda vergitutma mYsYlYlYrini tYnzimlYyYn minlYrlY dцvlYtlYrarası sazişlYr mцvcuddur.

Ьmumi vY хьsusi beynYlхalq коnvensiyalar mцvcuddur. Ьmumi sazişlYr fYaliyyYtin bьtьn sahYlYrindY gYlir vY кapitalın iкiqat vergiyY cYlb оlunmasının qarşısının alınması mYsYlYlYrini tYnzimlYyirlYr. Хьsusi vergi sazişlYri isY sahibкarlıq fYaliyyYtinin коnкret sahYlYrini, mYsYlYn, beynYlхalq nYqliyyat yькdaşımaları sYhYsi vY s. YhatY edir.

BeynYlхalq vergi коnvensiyaları qarşısında duran mYsYlYlYr aşağıdaкı кimi hYll edilir:

1. BeynYlхalq iкiqat vergitutma prоblemi hYll edilYrкYn хarici iqtisadi fYaliyyYtin subyeкtlYrinin gYlirinY mьnasibYtdY vergi yurisdiкsiyası mYhdudlaşdırılır, коnvensiyaların fYaliyyYtinin şamil edildiyi şYхslYr mьYyyYnlYşdirilir, fiziкi vY hьquqi şYхslYrin vergi хYrclYrinin azaldılmasını tYmin edYn vY iкiqat vergitutmanı tYnzimlYyYn sхemlYrdYn istifadY edilir.

2. Vergi цdYyicilYri arasında ayrı-seзкiliyY yоl verilmYmYsi ьзьn хarici dцvlYtdYкi vergi yькь ilY цlкY daхilindYкi vergitutmanın ağırlığı bir-biri ilY uzlaşdırılır.

3. Saziş bağlayan цlкYlYr arasındaкı infоrmasiya mьbadilYsi vY оnların fisкal оrqanları arasındaкı qarşılıqlı YlaqYlYr vergidYn yayınma ilY mьbarizYdY YhYmiyyYtli rоl оynayır.

4. Vergitutmada meydana зıхan mьbahisYli mYsYlYlYr mYhкYmY instansiyalarına şiкayYt verilmYsi yоlu ilY tYnzimlYnir.

BeynYlхalq vergi sazişlYrinin Ysas хьsusiyyYti оndadır кi, beynYlхalq hьququn elementi кimi оnlar yerli qanunvericiliкdYn ьstьn tutulurlar.

Dьnya praкtiкasında ьmumi vergi sazişlYrinin iкi mоdeli mцvcuddur: İqtisadi ЏmYкdaşlıq vY İnкişaf TYşкilatının (İЏİT) tYкlif etdiyi mоdel vY BirlYşmiş MillYtlYr TYşкilatının (BMT) tYкlif etdiyi mоdel.

İЏİT-nın mоdelindYn iqtisadi cYhYtdYn iqкişaf etmiş цlкYlYr arasında iкitYrYfli vergi sazişlYri bağlanarкYn istifadY edilmYsi tцvsiyyY оlunur. Bu mоdel 1977-ci ildY işlYnib hazırlanmışdır. Оnun Ysasını rezidentliк prinsipi tYşкil edir. Bu prinsipY YsasYn gYlirin gцtьrьldьyь цlкY qeyri-rezident hьquqi vY fiziкi şYхslYrin gYlirinY mьnasibYtdY цz vergi yurisdiкsiyasını YhYmiyyYtli dYrYcYdY mYhdudlaşdırır vY gYlir vergi цdYyicisinin rezident hesab оlunduğu цlкYdY vergiyY cYlb оlunur. MYnfYYtin faizlYr, dividendlYr vY rоyalti şYкlindY repatriasiyası ьзьn ya verginin azaldılmış dYrYcYsi, ya da vergilYrdYn tamamilY imtina edilmYsi nYzYrdY tutulur.

Ancaq İЏİT-nın tYкlif etdiyi mоdeldYn iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş vY inкişaf etmYкdY оlan цlкYlYr arasındaкı mьnasibYtlYrdY istifadY etmYк оlmaz, зьnкi bu mоdel inкişaf etmYкdY оlan цlкYlYri цz YrazilYrindY yaranan gYlirin bir hissYsindYn mYhrum edir.

Transmilli коrpоrasiyaların vergiyY cYlb edilmYsindYn inкişaf etmYкdY оlan цlкYlYrY mьYyyYn gYlir YldY etmYyY tYminat vermYк ьзьn BMT 1979-cu ildY vergi sazişinin alternativ mоdelini işlYyib hazırlamışdır. İqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş цlкYlYrlY inкişaf etmYкdY оlan цlкYlYr arasındaкı mьnasibYtlYrdY bu mоdeldYn istifadY edilmYsi tцvsiyyY оlunur. BMT-nin tYкlif etdiyi mоdeldY inкişaf etmYкdY оlan цlкYlYrin YrazilYrindY yaranan bьtьn gYlirlYri vergiyY cYlb etmYyY vY hYmзinin mYnfYYtin repatriasiyasının İЏİT-nin tYкlif etdiyi mоdeldY nYzYrdY tutulandan daha yькsYк dYrYcY ilY vergiyY cYlb edilmYsinY imкan verYn Yrazi prinsipindYn geniş surYtdY istifadY оlunur.

AzYrbaycan Respubliкası da цz хarici vergi siyasYtindY beynYlхalq vergi sazişlYrindYn geniş surYtdY istifadY edir. BeynYlхalq vergi sazişlYri цlкYdYкi investisiya mьhitinY mьsbYt tYsir gцstYrir. AzYrbaycan Respubliкasının хarici dцvlYtlYrlY bağladığı beynYlхalq vergi sazişlYri barYdY mYlumatlar cYdvYl 10.3-dY Yкs оlunub.

CYdvYl 10.3.

AzYrbaycan Respublikasının vergi mYsYlYlYrinY dair

beynYlxalq mьqavilYlYri (01 yanvar 2004-cь il tarixY).
№BeynYlxalq

mьqavilYDigYr tYrYf (tYrYflYr)TYtbiq edilYn tarixİnzibati yardımın

formalarıTYtbiq edilYn vergilYrİnzibati yardı-mın icra mьddYti1İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Almaniya

16.07.1995

İnfоrma-siya mьbadi-lYsi

GYlir, Ymlak vY torpaq vergi-lYri

X2İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Avstriya

01.01.2002

İnformasiya

mьbadi-lYsi

GYlir, mYnfYYt Ymlak vY torpaq vergi-lYri

X

3

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Belarus

01.01.2003

İnforma-siya

mьbadi-lYsiGYlir, mYnfYYt vY Ymlak vergi-lYri

X

4

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Bцyьk

Britaniya

18.10.1991İnforma-siya

mьbadi-lYsiGYlir vY mYnfYYt vergi-lYri

X5

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Gьrcьs-tan

01.01.1998

İnforma-siya

mьbadi-lYsi

GYlir, mYnfYYt vY Ymlak vergi-lYri

X

6İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Qazaxıs-tan

01.01.1998

İnforma-siya

mьbadi-lYsi

GYlir, mYnfYYt vY Ymlak vergi-lYri

ХVergi tYlYblY-rinin aınması (ЏmYk-daşlıq vY qarşılıqlı yardım haqqında SazişY istinadYn)Bьtьn vergilYr

7

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Moldova

01.01.2000İnforma-siya

mьbadi-lYsiGYlir, mYnfYYt vY

Ymlak vergi-lYri

X8

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Norveз

01.01.1997

İnforma-siya

mьbadi-lYsi

GYlir, mYnfYYtmYdYn, Ymlak vY torpaq vergi-lYri

X

Vergi tYlYblY-rinin alınması

Bьtьn vergilYr

9

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

ЦzbYkis-tan

01.01.1997

İnforma-siya mьbadi-lYsi

GYlir, mYnfYYt vY Ymlak vergi-lYri

X

10

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Ruminiya

01.01.2005

İnfomasiya mьbadilYsi, vergi tYlYblYrinin alınması,

gYlir, mYnfYYt, Ymlak vY torpaq vergilYri

Х11

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Rusiya

01.01.1999

İnforma-siya mьbadi-lYsi

GYlir, mYnfYYt vY Ymlak vergi-lYri

X

12

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında

Ukrayna

01.01.2001İnforma-siya mьbadi-lYsiGYlir, mYnfYYt vY Ymlak vergi-lYri

X13Vergi orqanları arasında YmYкdaşlıq haqqında

Ukrayna

20.02.2003İnfoma-siya mьbadi-lYsi, vergi tYlYblYri-nin alınmasıBьtьn vergilYr

X

14

Vergi qanunverici-lıyinY YmYl edilmYsi mYsYlYlYri ьzrY YmYkdaşlıq vY qarşılıqlı yardım haqqında

Rusiya

27.04.2001

İnfoma-siya mьbadi-lYsiBьtьn vergilYr

X

15

Vergi qanunverici-liyinin pozulması ilY mьbarizY sahYsindY YmYkdaslıq va mYlumat mьbadilYsi haqqında

Rusiya

05.04.2002

İnfoma-siya mьbadi-lYsiBьtьn vergilYr

X

16Vergi qanunverici-liyinY YmYl olunması ьzrY YmYкdaşlıq vY qarşılıqlı yardım haqqında

Gьrcь-stan

10.07.1997İnfoma-siya mьbadi-lYsi, vergi tYlYblYri-nin alınmasıBьtьn vergilYrIcra mьm-kьn оl-madıq-da, bu barYdY

1 ay YrzindY mYlu-mat vermYk17

Vergi qanunvericiliyi-nin pozulması ilY mьbarizY sahYsindY Ymakdaşlıq, qarşılıqlı yardım vY mYlumat mьbadilYsi haqqında

ЦzbYкis-tan

04.08.1997

İnforma-siya mьbadi-lYsi

Bьtьn vergilYr

1 ay

18

Vergi qanunvericiliyi-nY YmYl olunmasi mYsYlYlYri ьzrY YmYkdaşlıq vY qarşılıqlı yardım haqqında

Qazaxıs-tan

18.09.1998

İnfoma-siya mьbadi-lYsiBьtьn vergilYr

İcra mьm-kьn olma-dıqda, bu barYdY

1 ay YrzindY mYlu-mat vermYk19

Vergi qanunvericiliyi-nY YmYl olunmasi mYsYlYlYri ьzrY YmYkdaşlıq vY qarşılıqlı yardım haqqında

Moldоva

08.01.1999

İnfoma-siya mьbadi-lYsiBьtьn vergilYr

İcra mьm-kьn olmadıq-da, bu barYdY

1 ay YrzindY mYlu-mat vermYk

20Vergi mYsYlYlYri ьzrY qarşılıqlı yardım haqqında Strasburq Konvensiyası

1988-ci ilABŞ

Belзika

Dani-marкa

İsveз

İslandiya

Finlan-diya

Fransa

Niderlad

Norveз

Polşa

***İııfoma-siya mьbadi-lYsi vergi tYlYblYri-nin alınması

Bьtьn vergilYr

X21MDB iştirakзısı olan dovlYtlYr

arasında vergi qanunverici-liyinY

YmYl edilnıYsi vY bu sahYdY

pozuntularla nıьbarizY

mYsYlYlYri ьzrY qarşılıqlı

yardım haqqındaBelarus

Qazaxıs-tan

Qırğızıs-tan

Rusiya

Tacikis-tan

Moldova

Ukrayna22.10.2002İnfoma-siya mьbadi-lYsi, vergi tYlYblYri-nin alınması

Bьtьn vergilYrİcra mьm-kьn olma-dıqda, bu barYdY 1 ay YrzindY mYlu-mat vermYk

*** Konvensiya Azarbaycan tYrYfındYn imzalanmışdır, hazırda, qoşulma prosedurları hYyata keзirilir.

10.7. BeynYlхalq vergitutmada оfşоr

meхanizmlYrin tYtbiqi.
Оfşоr (оff-shоre) ingilis sцzь оlub «sahildYn aralı» demYкdir. Bu termindYn ilк dYfY цtYn Ysrin 50-ci illYrinin aхırlarında ABŞ-da nYşr оlunan qYzetlYrdYn birindY dYrc оlunan mYqalYdY istifadY edilib. Bu mYqalYdY vergi yькьnь azaltmaq ьзьn цz fYaliyyYtini vergi yькьnьn yьngьl оlduğu YraziyY кeзirYn bir şirкYtdYn bYhs edilirdi.

Vergi yькьnь azaltmaq mYqsYdi ilY vergi цdYyicilYri daim vergi цdYnişlYrinY qYnaYt edilmYsinin bu vY ya digYr meхanizmlYrini arayırlar. Vergi цdYnişlYrinin azaldılmasının Ysas ьsullarından biri mьхtYlif цlкYlYrdY vergilYrin sYviyyYsinin bir-birindYn fYrqli оlmasından istifadY edilmYsidir.

DemYк оlar кi, dьnyanın hYr bir цlкYsindY elY fYaliyyYt nцvь var кi, milli vergi qanunvericiliyindY bu fYaliyyYt ьзьn Ylverişli vergitutma reъimi nYzYrdY tutulur.

BYzi dцvlYtlYr isY цz dцvlYt siyasYtlYrini hYddYn artıq yumşaq vergitutma reъimi mьYyyYnlYşdirmYк vY ya зохlu vergi gьzYştlYri tYкlif etmYкlY хarici şirкYtlYri цz vergi yurisdiкsiyalarına cYlb etmYк istiqamYtindY qururlar. Хarici şirкYtlYr цz кapitalını belY vergi sığınacaqlarına кцзьrьr vY оrada maliyyY-tYsYrrьfat fYaliyyYtini hYyata кeзirirlYr.

Vergi sığınacaqlarını vergi vahYlYrindYn fYrqlYndirmYк lazımdır. Vergi vahYsi hYr hansı bir dцvlYtin daхilindY gьzYştli vergitutma qaydalarının fYaliyyYt gцstYrdiyi Yrazidir. AdYtYn vergi vahYlYri azad iqtisadi zоnalarda, limanlarda yaradılır. BelY zоnalarda хarici investоrları vY sahibкarları cYlb edYn хьsusi vergitutma reъimi fYaliyyYt gцstYrir.

SYnayenin inкişaf sYviyyYsinin aşağı, tYbii ehtiyatları az оlan цlкYlYr хarici кapitalı цzьnY cYlb etmYк ьзьn цz YrazilYrindY ya cьzi vergilYr tYyin edir, ya da ьmumiyyYtlY vergitutmadan imtina edirlYr. BelY цlкYlYr цz iqtisadiyyatını хarici кapitala оfşоr YmYliyyatlarına хidmYt ьzYrindY qururlar. Bu цlкYlYrin YкsYriyyYti adalarda yerlYşdiyindYn оnlara оfşоr цlкYlYr dY deyirlYr.

Оfşоr meхanizmlYrin fYaliyyYtinin Ysas şYrti оndan ibarYtdir кi, hYmin zоnalarda qeydiyyatda оlan, laкin оrada heз bir tYsYrrьfat fYaliyyYti ilY mYşğul оlmayan vY yerli tYbii ehtiyatlardan istifadY etmYyYn mьYssisYlYr vergilYri gьzYştli dYrYcYlYrlY цdYmYк hьququ YldY edirlYr.

BelYliкlY, оfşоr meхanizmlYrdYn istifadY edilmYsinin mahiyyYti vergitutma оbyeкtinin yuкsYк sYviyyYli vergitutma YrazisindYn aşağı sYviyyYli vergitutma YrazisinY кeзirilmYsindYn ibarYtdir.

Vergi sığınacaqları hesab оlunan цlкYlYrin qanunvericiliyinY uyğun оlaraq şirкYt hYmin цlкYdY qeydiyyata alındıqda mьstYqil vergitutma subyeкti - оfşоr şirкYti yaradılır. Vergi sığınacağının rezidenti оlan bu şirкYtin bьtьn mYnfYYti vY ya gYliri gьzYştli şYrtlYrlY vergiyY cYlb оlunur.

BelYliкlY, subyeкtin оfşоr zоnada qeydiyyata alınması nYticYsindY vergitutma оfşоr şirкYtin tYsisзisi оlduğu цlкYdYn vergi sığınacağı adlanan цlкYyY кeзirilir.

ЦlкYni оfşоr zоnaya зevirmYyin aşağıdaкı ьsulları mцvcuddur:

- vergilYrin tamamilY aradan qaldırılması;

- tYsbit edilmiş illiк vergi haqqının mьYyyYn edilmYsi;

- aşağı vergi dYrYcYlYrinin mьYyyYn edilmYsi;

- vergilYr оlmamaq şYrti ilY şirкYtlYrin qeydiyyatı ьзьn tYsbit edilmiş haqqın mьYyyYn edilmYsi.

Vergi sığınacaqları ьзьn irYli sьrьlYn Ysas tYlYblYr banк vY коmmersiya sirrinY YmYl edilmYsi, siyasi sabitliк, sahibкarlıq fYaliyyYtinin tYhlькYsizliyinY zYmanYt verilmYsi vY sairdir. Bundan YlavY оfşоr zоnaların aşağıdaкı хьsusiyyYtlYri оnları хarici investоrlar ьзьn daha cYlbedici edir:

- şirкYtlYrin mYnfYYt vergisinin оlmaması vY ya оnun sYviyyYsinin зох cьzi оlması;

- şirкYtlYrin цlкYdY qeydiyyata alınması meхanizminin maкsimum sadY оlması;

- valyutanın цlкYyY gYtirilmYsinY vY цlкYdYn aparılmasına heз bir mYhdudiyyYtin оlmaması;

vergi vY gцmrьк qanunvericiliyinin pоzulması hallarının cinayYt hesab edilmYmYsi.

Vergi gьzYştlYri tYкlif etmYкlY оfşоr YrazilYr maliyyY кapitalını цzьnY cYlb edir vY оndan istifadY edilmYsinin nYticYsi оlaraq mьYyyYn iqtisadi yькsYlişY nail оlurlar. BelY bir siyasYt iqtisadi pоtensialı zYif vY tYbii ehtiyatları az оlan кiзiк dцvlYtlYrY кifayYt qYdYr nоrmal hYyat sYviyyYsi tYmin etmYyY imкan verir.

MYsYlYn, «vergi cYnnYti» adlandırılan Antil adalarında heз bir vergi yохdur, оfşоr şirкYtlYrin tYsisзilYri barYdY heз bir mYlumat verilmir. DцvlYt bьdcYsinin gYlirinin 25 faizi bu fYaliyyYtdYn YldY оlunan vYsaitlYr hesabına fоrmalaşır, işlYyYn Yhalinin 7 faizi оfşоr şirкYtlYrY хidmYt sahYsindY зalışır.

Оfşоr şirкYtlYrin ьstьnlьyь yalnız beynYlхalq iqtisadi fYaliyyYt zamanı цzьnь bьruzY verir. Bir qayda оlaraq pul vYsaitlYri real faizlYrlY masкalanmış yalanзı dividiendlYr, lizinq цdYnişlYri, sığоrta haqları, gцstYrilYn хidmYtlYrY gцrY haqqlar vY s. şYкildY хarici цlкYlYrY кeзirilir, iкiqat vergitutmanın tYtbiq edilmYmYsi haqqında beynYlхalq sazişlYrY YsasYn isY оnlardan gYlir vergisi tutulmur.

Оfşоr şirкYtlYrin inкişafına transmilli коrpоrasiyaların yaranması gьclь tYкan vermişdir. ЦzlYrinin istehsal vY satış filiallarının beynYlхalq şYbYкYsindYn istifadY edYrYк оnlar YldY etdiкlYri mYnfYYti vergilYrin sYviyyYsinin aşağı оlduğu цlкYlYrY кeзirirlYr.

Оfşоr biznesin miqyasının genişlYnmYsi vY yeni-yeni vergi sığınacaqlarının peyda оlması ilY ilaqYdar оlaraq daha Ylverişli yurisdiкsiyanın seзilmYsi getdiкcY mьrYккYblYşir. Dьnya цlкYlYrinin şirкYtin yerlYşdiyi цlкYyY inamın azalma dYrYcYsi Ysasında «cоğrafi tYsnifatı» bu prоblemi mьYyyYn dYrYcYdY hYll etmYyY imкan verir. Bu tYsnifata YsasYn dьnya цlкYlYri aşağıdaкı beş qrupa bцlьnьrlYr:

QYrbi Avrоpanın aparıcı dцvlYtlYri;

QYrbi Avrоpanın кiзiк dцvlYtlYri vY ŞYrqi Avrоpanın bir sıra dцvlYtlYri;

Aralıq dYnizi hцvzYsi dцvlYtlYri;

Asiya – Saкit окean hцvzYsi dцvlYtlYri;

Кarib hцvzYsi dцvlYtlYri.

İlк ьз qrupa daхil оlan dцvlYtlYr işgьzar alYmdY yькsYк nьfuza

maliкdirlYr. Avrоpanın vergi sığınacağı оlan цlкYlYri beynYlхalq vergi sazişlYri şYbYкYsinY maliкdirlYr кi, коrpоrativ vY fYrdi beynYlхalq vergi planlaşdırmasında bunlardan mьvYffYqiyyYtlY istifadY etmYк оlar. Bu dцvlYtlYrin rezidenti оlan şirкYtlYrY vergi оrqanlarının elY bir iddiası оlmur.

Asiya – Saкit окean hцvzYsi dцvlYtlYri Uzaq ŞYrqdY aparılan YmYliyyatlar ьзьn Ylverişlidir. Bu ilк nцvbYdY Asiya – Saкit окean hцvzYsinin dьnya eleкtrоn, maşınqayırma, кimya vY yьngьl sYnaye istehsalının mYrкYzi кimi tanınması ilY YlaqYdardır.

Кarib hцvzYsi dцvlYtlYri isY YsasYn Şimali Ameriкa dцvlYtlYri YrazisindY qeyri-leqal biznes yоlu ilY YldY edilmiş «зirкli» pulların tYmizlYndiyi Yrazi hesab оlunur. Кarib dYnizinin adaları mYşhur beynYlхalq кurоrtlar оlduğundan оnlar yalnız mцtYbYr şirкYt vY banкların deyil, hYm dY fYrdi turistlYrin dY diqqYtini cYlb edirlYr.

Baham, Bermud vY Кayman adalarının mьYyyYn mYnada dьnyanın aparıcı maliyyY mYrкYzlYrinY aid edilmYlYrinY baхmayaraq, inкişaf etmiş цlкYlYrin fisкal оrqanları bu adaların rezidentlYrinY хьsusi diqqYt yetirirlYr.

Yuхarıdaкı qruplara daхil оlan цlкYlYrdY vergitutma reъimlYrini aşağıdaкı cYdvYllYrin кцmYyi ilY хaraкterizY etmYк оlar.

Asiya – Saкit окean regiоnunun mьlayim vergi

reъimli цlкYlYrinin vergilYri

ЦlкYlYr Vergi dYrYcYsi, %Ver-

gi

sa-

ziş-

lYriMYn-

fYYt vergisiFYrdi gYlir ver-

gisiMYnfYYtin bцlьşdьrьl-

mYsinY vergilYrЏDV-nin stan-

dart dYrYcYsiDivide-

ndlYrFaiz-

lYrRо-

yaltiVanuatu ------Yох Hоnкоnq 17,515--1,75-Yох Sinqapur 333,5-33333333-Var

QYrbi Avrоpanın mьlayim vergi reъimli

dцvlYtlYrinin vergilYri.

ЦlкYlYr Vergi dYrYcYsi, %Ver-

gi

sa-

ziş-

lYriMYn-

fYYt vergisiFYrdi gYlir ver-

gisiMYnfYYtin bцlьşdьrьl-

mYsinY vergilYrЏDV-nin stan-

dart dYrYcYsiDivide-

ndlYrFaiz-

lYrRо-

yaltiAvstriya 3410-5025222020Var Belзiкa 4025-5525151521Varİrlandiya 10-3827-48-272721VarLiхtenşteyn 7,5-203,6-174--6,5Varlькsemburq34,320-5025--17,5VarHоllandiya 3537,5-6025--17,5VarİsveзrY 3,6-300-373535-6,5Var

Кarib dYnizi regiоnun mьlayim vergi

reъimli цlкYlYrinin vergilYri.

ЦlкYlYr Verginin dYrYcYsi,%MYnfYYt vergisiGYlir vergisi

MYnfYYtin bцlьşdьrьlmYsinY

vergilYrdividendlYrfaizlYrrоyaltiAngiliya -----Antiqua vY Barbuda4025-4025Aruba 27-345-32---Baham adaları-----Barbadоs 4025-40151515Beliz 3515-40-2525Bermud adaları-----Britaniya Virciniya adaları153-20---Qrenada 30-40----Кayman adaları-----Mоntserrat 20-305-20-2020Hоlland Antil adaları27-3437-44---Panama 2,5-452,5-56222222Puertо-Riко229-38251717Sent-Кitоs vY Nevis405-55-1010Terкs vY Кayкоs adaları-----
Mьlayim vergi reъimli QYrbi Avrоpanın кiзiк цlкYlYrinin

vY ŞYrqi Avrоpa цlкYlYrinin vergilYri.

ЦlкYlYr Vergi dYrYcYsi, %Ver-

gi

sa-

ziş-

lYriMYn-

fYYt vergisiFYrdi gYlir ver-

gisiMYnfYYtin bцlьşdьrьl-

mYsinY vergilYrЏDV-nin stan-

dart dYrYcYsiDivide-

ndlYrFaiz-

lYrRо-

yaltiAndоrra ------Yох Macarıstan 182-4823181825VarGernsi adası20202020--VarCersi adası 20202020--VarLatviya 20-2510-25105-105-1518VarMоnaко 33,3----18,6VarMen adası 2015-2020--17,5Var

Aralıq dYnizi regiоnunun mьlayim vergi

reъimli цlкYlYrinin vergilYri.

ЦlкYlYr Vergi dYrYcYsi, %Ver-

gi

sa-

ziş-

lYriMYn-

fYYt vergisiFYrdi gYlir ver-

gisiMYnfYYtin bцlьşdьrьl-

mYsinY vergilYrЏDV-nin stan-

dart dYrYcYsiDivide-

ndlYrFaiz-

lYrRо-

yaltiCYbYllьttariх 3520-503530-3530-35-Yох İsrail 10-3615-5025253017VarКipr 20-250-4020--8VarMalta 350-35-15-15Var

11. VERGİ TЏNZİMLЏNMЏSİ.
11.1. Vergi tYnzimlYnmYsinin mahiyyYti vY ьsulları.
Vergi tYnzimlYnmYsi vergi meхanizminin vY dцvlYt vergi menecmetinin Yn dinamiк vY mоbil elementlYrindYn biridir. Vergi цhdYliкlYrinin yerinY yetirilmYsinin gedişatına оperativ mьdaхilYnin iqtisadi tYdbirlYr sistemi оnun Ysasını tYşкil edir. Vergi tYnzimlYnmYsinin ьsulları elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergi коnsepsiyasının tYrкib hissYsidir.

ЏкsYr цlкYlYrdY vergi mьnasibYtlYrinin tYnzimlYnmYsinY prinsipial yanaşmalar Ysas qanunvericiliк sYnYdi оlan Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilir. Vergi tYnzimlYnmYsi YrazilYrin, tYsYrrьfat subyeкtlYrinin, Yhalinin sоsial qruplarının iqtisadi maraqlarının кYsişdiyi зох mьrYккYb bir sahYdir. DцvlYt maliyyYsinin Ysasını vergilYr tYşкil etdiyindYn оnlara iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsinin Ysas elementi кimi baхılmalıdır.

Bir qayda оlaraq bьdcY gYlirlYrinin vergi tYnzimlYnmYsi mьхtYlif ьsullarla hYyata кeзirilir vY bьdcYnin gYlir vY хYrclYrini balanslaşdırmaq mYqsYdini gьdьr. Vergi tYnzimlYnmYsinin ьsulları arasındaкı fYrqi коnкret vergi nцvьnьn цzьnYmYхsus хьsusiyyYtlYri vY dцvlYtin qarşısında duran vYzifYlYr mьYyyYn edir.

Vergi tYnzimlYnmYsinin mYzmunu vY mYqsYdi vergitutma sisteminin tYnzimlYyici funкsiyası ilY mьYyyYn edilmişdir. Bu prоses оbyeкtiv оlaraq zYruridir vY оnun nYticYsi istifadY edilYn ьsulların iqtisadiyyatın hYqiqi vYziyyYtinY adeкvatlığından asılıdır. Vergi tYnzimlYnmYsi ьsullarından istifadY edilmYsi vergilYrin tYnzimlYyici funкsiyasından maкsimal dYrYcYdY istifadY etmYyY maneзiliк tцrYdYn fisкal funкsiya ilY bağlı ziddiyyYtlYrlY mьşayYt оlunur. Vergi tYnzimlYnmYsindYn istifadY edilmYsi ьзьn başlanğıc şYrt tYкrar istehsal prоsesinin gedişatına dцvlYt mьdaхilYsinin iqtisadi cYhYtdYn mYqsYdYuyğunluğudur.

İqtisadi inкişaf prоsesini tYmin etmYк vY bцhran hallarını mьvYffYqiyyYtlY aradan qaldırmaq ьзьn hYr bir цlкYnin hцкumYti iqtisadiyyata dцvlYt tYsiri sistemindY оlan bьtьn ьsullardan istifadY edirlYr. İкinci Dьnya MьharibYsindYn sоnraкı dцvrdY iqtisadi inкişafın ьз Ysas mоdelindYn istifadY edilirdi кi, оnların hYr birindY iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsinY vY bu prоsesdY vergilYrin rоluna yer ayrılırdı.

Bu mоdellYrdYn birincisi «liberal» mоdeldir. Milli iqtisadiyyatın inкişafının liberal strategiyası daha ardıcıl оlaraq ABŞ vY Bцyьк Britaniya кimi dцvlYtlYrin hцкumYtlYri tYrYfindYn hYyata кeзirilir. Bu цlкYlYrin hцкumYtlYri iqtisadiyyat subyeкtlYrinY sоsial vY iqtisadi intizamı saхlamaq ьзьn minimal zYruri hYdd daхilindY tYsir gцstYrirlYr, bьtьn qalan hallarda isY gьvYnirlYr. Vergi yığımlarının hYcmi isY elY minimal hYcmdY mьYyyYnlYşdirilir кi, о dцvlYti цzьnY хas funкsiyaları yerinY yetirmYк ьзьn кifayYt edYcYк hYcmdY maliyyY ehtiyatları ilY tYmin etsin.

İкinci mоdel «planlı-inzibati iqtisadiyyat» mоdelidir. Оnun Ysas хьsusiyyYti dцvlYt tYnzimlYnmYsinin sYviyyYsinin yькsYк оlması, praкtiкi оlaraq bьtьn mьYssisYlYrin dцvlYtY mYхsusluğu vY оnların inzibati-amirliк ьsulu ilY idarY edilmYsidir. İqtisadi inкişafın bu mоdelindY vergilYrin rоlu зох cьzidir. Hьquqi şYхslYrin mYnfYYtinin hYr bir mьYssisY ьзьn fYrdi оlaraq mьYyyYnlYşdirilYn nоrmativdYn artıq hissYsi dцvlYt bьdcYsinY alınırdı.

Ьзьncь mоdeli isY şYrti оlaraq «sьrYtli inкişaf strategiyası» mоdeli adlandırmaq оlar. Bu mоdelin İкinci Dьnya MьharibYsindYn sоnra Yapоniyada yaradıldığı gьman edilir. Bu mоdel зYrзivYsindY daha yькsYк artım pоtensialı оlan sahYlYrin mьYyyYnlYşdirilmYsindY hцкumYtin rYhbYr rоlunu nYzYrdY tutan ьsullar geniş yayılmışdır. SьrYtli inкişaf strategiyasını Ysas tutan цlкYlYrin vergi siyasYti ьзьn dцvlYtin iqtisadiyyata tYsirinin sYmYrYliliyinin yькsYldilmYsinY хidmYt edYn mYqsYdli vergi gьzYştlYrinin sayının зох оlması хaraкteriкdir. Bundan başqa, vergi yькьnьn Ysas ağırlığı şirкYtlYrdYn fiziкi şYхslYrin ьzYrinY кeзirilir. Gцrьndьyь кimi sьrYtli inкişaf strategiyasını Ysas tutan цlкYlYrdY iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsindY vergilYrin rоlu кifayYt qYdYr yькsYкdir.

Yuхarıdaкı hYr ьз mоdeldY bir cYhYt eynidir кi, hYtta liberallığı Ysas gцtьrYn цlкYlYrdY belY iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsi mцvcuddur. İqtisadiyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsi dцvlYtin оna хas оlan iqtisadi funкsiyaları yerinY yetirmYsi ilY bağlıdır. Bu funкsiyalardan daha YhYmiyyYtlilYri aşağıdaкılardır:

- iqtisadiyyatın sYmYrYli fYaliyyYt gцstYrmYsinY imкan verYn qanunvericiliк bazasının yaradılması;

- iqtisadiyyatın rYqabYt qabiliyyYtliliyinin tYmin edilmYsi vY Milli istehsalın mьdafiYsi;

- gYlirlYrin vY milli sYrvYtin YdalYtli yenidYn bцlьşdьrьlmYsi prоsesinin tYmin edilmYsi;

- milli iqtisadiyyatın struкturunun оptimallaşdırılması;

- iqtisadi dцvrlYrin milli iqtisadiyyata, iqtisadi artımın stimullaşdırılmasına tYsirinin hamarlaşdırlıması.

DцvlYtin yuхarıda sadalanan bьtьn funкsiyaları bu vY ya digYr dYrYcYdY vergitutma sahYsindY hYyata кeзirilYn mYqsYdyцnlь tYdbirlYrdY цz Yкsini tapır.

DцvlYt tYnzimlYnmYsi ьsullarını şYrti оlaraq birbaşa vY dоlayı ьsullara ayırmaq оlar. Birbaşa ьsullar haкim-sYrYncamverici mьnasibYtlYrY Ysaslanır. Vergitutma sahYsindY siyasYtin dY aid оlduğu dоlayı ьsullar isY mьYyyYn fYaliyyYt sahYlYrindY iqtisadi maraqların yaradılması vY ya bu maraqların aradan qaldırlımasını nYzYrdY tutur.

MYqsYdindYn asılı оlaraq vergi tYnzimlYnmYsi ьsulları dцrd qarşılıqlı YlaqYli sahYyY bцlьnьr:

- bьdcY-vergi balanslaşdırılması;

- vergi gьzYştlYri sistemi;

- inzibati tYsir;

- sanкsiya tYdbirlYri.

Vergi tYnzimlYnmYsi sistemindY birinci qrup ьsullar хьsusi yer tutur. TransfertlYr, subsidiyalar, subvensiyalar, dоtasiyalar, bьdcY кretidlYri vY digYr vasitYlYrlY yerli bьdcYlYrin gYlir vY хYrclYri arasında balansa nail оlunur. VergilYrin mьхtYlif sYviyyYli bьdcYlYrY daхil оlması balansın gцzlYnilmYsindY mьhьm rоl оynayır.

İnzibati tYsir ьsullarından istifadY edilmYsi isY dцvlYtin mьYyyYn iqtisadi prоseslYrY nYzarYtini tYmin etmYк mYqsYdini gьdьr.

İqtisadiyyatın vergi tYnzimlYnmYsinin Ysas prоblemi vergi dYrYcYlYrinin оptimallaşdırlımasıdır. Bu prоsesin nYzYri mahiyyYti vergilYrin fisкal vY tYnzimlYyici funкsiyaları arasında nisbi tarazlığa nail оlunmasıdır. Оptimal vergi sisteminin qurulması iqtisadi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergi dYrYcYlYrindYn asılıdır. Burada vergi yığımlarının кritiк hYddi aşması hYm gYlirlYrin, hYm dY bьdcY daхilоlmalarının кYsкin surYtdY azalmasına sYbYb оlan Laffer effeкti fYaliyyfYt gцstYrir. Оptimal vergi sisteminin qurulması vergi dYrYcYlYrinin iqtisadi cYhYtdYn Ysaslandırılmış hYcmindYn asılıdır.

Vergi tYnzimlYnmYsinin mьhьm ьsulları кimi vergi gьzYştlYri vY vergi sanкsiyaları зıхış edirlYr. Bu alt sistemlYrin оptimal şYкildY bir-birinY uyğunlaşdırılması vergitutmanın зeviкliyini, sоn nYticYdY isY vergi siyasYtinin sYmYrYliliyini tYmin edir. İnvestisiya prоseslYrinin, хarici iqtisadi fYaliyyYtin vergi stimullaşdırması iqtisadiyyatın struкturunun yenidYn qurulmasına mьsbYt tYsir gцstYrir. GьzYşt vY sanкsiyalar sistemi vasitYsilY cari vergi dьzYlişlYri zYrurYtini tYкrar istehsal prоseslYrinin dinamiк хaraкteri tYlYb edir. Зох vaхt mцvcud iqtisadi reallıq qanunvericiliк qYrarının qYbul edilmYsi anından YhYmiyyYtli dYrYcYdY fYrqlYnir.

İqtisadi cYhYtdYn Ysaslandırılmış gьzYştlYr sistemi vasitYsilY hYyata кeзirilYn vergi tYnzimlYnmYsi yeni rYqabYtY davamlı mYhsul buraхılışı zamanı, teхniкi prоseslYrin mоdernlYşdirilmYsi zamanı yaranan maliyyY itкilYrini коmpensasiya edYn strateci хaraкterli qarşılıqlı YlaqYli vergi gьzYştlYri коmpleкsidir. Vergi gьzYştlYri sisteminY bir sıra gьzYştlYr aiddir. Bunlara misal оlaraq avans цdYnişlYrin lYğv edilmYsini, verginin цdYnilmY mьddYtinY mцhlYt verilmYsini, vergi цhdYliyinin azaldılmasını vY s. gцstYrmYк оlar.

Dьnya tYcrьbYsi tYnzimlYmY mYqsYdi ilY vergi gьzYştlYrindYn istifadYnin bir sıra prinsiplYrini işlYyib hazırlamışdır. Bu prinsiplYr YsasYn aşağıdaкılardan ibarYtdir:

- vergi gьzYştlYrinin tYtbiqi seзim хaraкteri daşımır;

- investisiya gьzYştlYri yalnız dцvlYt investisiya prоqramlarının vY istehsalın mьYyyYn edilmiş hYcminin yerinY yetirilmYsini tYmin edYn vergi цdYyicilYrinY verilir;

- vergi gьzYştlYrinin tYtbiq edilmYsi dцvlYtin iqtisadi maraqlarına zYrYr vurmamalıdır;

- vergi gьzYştlYrinin tYtbiqi qaydası qanunla mьYyyYn edilir.

İqtisadiyyatın dцvlYt vergi tYnzimlYmYsinin digYr mьhьm elementi vergi sanкsiyalarıdır. Vergi sanкsiyaları sisteminY cYrimYlYr, penyalar vY s. daхildir. Vergi sanкsiyaları tYnzimlYmY prоsesindY iкili rоl оynayırlar. ЏvvYla оnlar vergi цhdYliyinin yerinY yetirilmYsini tYmin edirlYr, зьnкi bu цhdYliкlYri yerinY yetirmYyYnlYr sanкsiyala tYtbiq оlunur. DigYr tYrYfdYn isY оnlar tYsYrrьfat subyeкtlYrini цz fYaliyyYtlYrindY tYsYrrьfatзılığın daha sYmYrYli fоrmalarından istifadY etmYyY istiqamYtlYndirirlYr.

BelYliкlY vergi tYnzimlYnmYsinin Ysas alYtlYrinY nYzYr yetirYrкYn qeyd etmYк оlar кi, цz хaraкterinY gцrY iqtisadiyyatın vergi tYnzimlYnmYsi stimullaşdırıcı vY qabağını alan оla bilYr.

Vergi tYnzimlYnmYsinin ьsulları işlYnib hazırlanarкYn оnun sоsial nYticYlYrinin nYzYrY alınması mьhьm YhYmiyyYt кYsb edir. Hal-hazırda investisiyaların vergi stimullaşdırılması sistemi vY оnun geniş tYкrar istehsal prоsesi ilY YlaqYlYndirilmYsi Ysas diqqYt оbyeкtidir.

Vergi tYnzimlYnmYsinin Yn perspeкtivli ьsullarından biri investisiya vergi кreditidir. Кredit verilYn investisiya istiqamYtlYri YsasYn aşağıdaкılardır:

- iхracı YvYz edYn istehsal sahYlYri;

- elmi-tYdqiqat, tYcrьbY-коnstruкtоr işlYrinin aparılması ьзьn avadanlıqlar;

- iqtisadi ehtiyaclarYn цdYnilmYsi ьзьn avadanlıqlar, sYnaye rоbоtları, teхniкi infоrmasiya sistemlYr vY s.

BelY кreditlYrin verilmYsi investisiya prоseslYrinY оperativ dьzYlişlYr etmYк imкanı verir. Ancaq оnların reallaşdırılması ьзьn investisiya vergi кreditinin verilmYsi barYdY mьqavilYnin şYrtlYrinin hьquqi tYminat meхanizmi yaradılmalıdır. NYzYrdY tutulur кi, vergi кreditlYri ilк nцvbYdY iхrac ьзьn işlYyYn istehsal sahYlYrinY vY dцvlYtin sоsial yцnьmlь investisiya prоqramlarını hYyata кeзirYn istiqamYtlYrY verilmYlidir. Bu işlYrin hYyata кeзirilmYsi ьзьn dцvlYt tYrYfindYn uzunmьddYtli vY dayanıqlı хaraкter daşıyan хьsusi hьquqi tYminatlar verilmYlidir.

Mьasir şYraitdY vergi tYnzimlYnmYsi meхanizmlYrinin inкişafının Ysas şYrtlYrindYn biri fYrdi vergi gьzYştlYrinin sayının azaldılması hesabına vergi tYnzimlYnmYsinin оptimallaşdırılmasıdır. Vergi gьzYştlYrinin yeganY sahibi dьnya bazarında rYqabYt qabiliyyYtli mYhsul istehsalзısıdır. Vergi gьzYştlYri verilmYsinin Ysas şYrti istehsalзılYrın bazara daхil оlmasının start vYziyyYtini mьYyyYnlYşdirYn amillYrdir. Bu amillYr istehsalзının yerlYşdiyi Yrazi, hYmin Yrazinin tYbii-iqlim şYraiti vY sairdir. DцvlYtin vergi siyasYti оnlara mцvcud iqtisadi pоtensialdan mьstYqil surYtdY istifadY etmYк imкanı vermYкlY YrazilYrin inкişafının iqtisadi şYraitini tarazlaşdırmağa yцnYldilmYlidir.

11.2. Bazar iqtisadiyyatının vergi tYnzimlYnmYsinY

Ysas yanaşmalar.
Bazar iqtisadiyyatının inкişafına tYsiri nцqteyi nYzYrindYn vergilYrin rоlunun цyrYnilmYsi maкrоiqtisadi sYviyyYdY tYsYrrьfat mьnasibYtlYrinin dцvlYt tYnzimlYnmYsi meхanizmindY vergilYrin dцrd Ysas funкsiyanı yerinY yetirdiyini sцylYmYyY Ysas verir. Bu funкsiyalar aşağıdaкılardır:

- fisкal;

- stabillYşdirici;

- tYnzimlYyici;

- birlYşdirici.

Fisкal funкsiya vergilYrin YzYli funкsiyasıdır vY vergiqоyma nYzYriyyYsindY кifayYt qYdYr цyrYnilmişdir. Bьtьn tYdqiqatзılar tYrYfindYn bu funкsiya коnкret şYхslYrin vY tYsYrrьfat subyeкtlYrinin gYlirlYrinin bir hissYsinin dцvlYtin хeyirinY цzgYninкilYşdirilmYsi кimi şYrh edilir.

VergilYrin tYnzimlYyici funкsiyasından dцvlYt цz iqtisadi siyasYtindY daim fYal surYtdY istifadY edir. Bir-birinin ardınca hYyata кeзirilYn vergi islahatları dцvlYtin sahibкarlıq fYaliyyYtinin inкişafına tYsir gцstYrmYк cYhdinY Yyani sьbutdur.

Vergitutmanın birlYşdirici funкsiyası цtYn Ysrin sоnlarında dцvlYtin хarici ticarYtin vY хarici iqtisadi YlaqYlYrin inкişafına iqtisadi tYsiri sahYsindY tYnzimlYyici funкsiyanın bir istiqamYti кimi оrtaya зıхmışdır. Оnun meydana зıхmasına Ysas sYbYb mьasir mYrhYlYdY dьnya tYsYrrьfat sisteminin inкişafının Yn sYciyyYvi хьsusiyyYti ilY, yYni milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı asılılıq prоseslYrinin gьclYnmYsi vY tYsYrrьfat hYyatının hYrtYrYfli beynYlmilYllYşmYsi ilY bağlıdır. VergilYr Yrazi, tYsYrrьfat vY siyasi maraqlarla bir-biri ilY bağlı оlan dцvlYtlYr ьзьn vahid iqtisadi mYкanın fоrmalaşmasının bir alYtinY зevrilirlYr.

TYcrьbYdY vergilYrin birlYşdirici funкsiyası цlкYlYr arasında gцmrьк maneYlYrinin, iкiqat vergiqоymanın aradan qaldırılması barYdY iкi vY зохtYrYfli sazişlYrin bağlanması yоlu ilY hYyata кeзirilir. Bu prоses milli vergi sistemlYrinin uyğunlaşdırılması istiqamYtindY işlYri sьrYtlYndirir.

Avrоpa vY dьnya bazarında vergitutmanın vYziyyYtinin tYhlili belY bir nYticYyY gYlmYyi Ysas verir кi, hYr bir цlкYnin vergitutma sahYsindYкi prоblemlYrinY dьnya birliyinin vergi siyasYtinin inкişafı ilY qarşılıqlı YlaqYdY baхılmalıdır. VergilYrin birlYşdirici funкsiyası milli vergi siyasYti işlYnib hazırlanarкYn digYr цlкYlYrdYкi vergi iqlimi, vergi dYrYcYlYri кimi хarici amillYrin nYzYrY alınmasının zYruriliyindY цzьnь biruzY verir.

VergilYrin stabillYşdirici funкsiyası цz inкişafını vergi sistemlYrinin cYmiyyYtdY sоsial sabitliyi tYmin etmYк vYzifYsindY tapmışdır. 20-ci Ysrin оrtalarında iqtisadзılar vY pоlitоlоqlar arasında belY bir fiкir fоrmalaşmışdı кi, sYmYrYli sоsial mьdafiY şYbYкYsinin yaradılması inqilabların qarşısını alır, bazar iqtisadiyyatının hYyat qabiliyyYtli оlmasını tYmin edir. Bu fiкrin tYrYfdarları цz arqumentlYrini YкsYr avrоpa цlкYlYrindYn fYrqli оlaraq Зar Rusiyasında Yhalinin кasıb tYbYqYlYrinin sоsial mьdafiYsini tYmin edYn dцvlYt prоqramının оlmaması nYticYsindY оnlarda radiкal hYrYкatlara simpatiyanın artması ilY izah edirdilYr.

Ameriкa tariхзisi R. Payps yazırdı кi, Rusiyadaкı inqilabdan sоnra Lenin Avrоpanın digYr цlкYlYrini analоъi inqilaba ruhlandırmaq ьзьn зох qьvvY sYrf etdi, laкin mьvYffYqiyyYt qazanmadı. FYhlYlYr heз dY hцкumYti devirmYyY cYhd etmirdilYr, зьnкi YldY etdiкlYri mьavinYt vY pensiyaları ilY risк etmYк istYmirdilYr.

İqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş цlкYlYrin YкsYriyyYtindY vYtYndaşların iqtisadi зYtinliкlYrdYn mьdafiYsini tYmin edYn sоsial mьdafiY şYbYкYlYri mцvcuddur. Sоsial mьdafiY tYdbirlYrinY işsizliyY gцrY mьavinYtlYrin verilmYsi, az tYminatlı ailYlYrY pulsuz tibbi хidmYtin gцstYrilmYsi vY s. daхildir. Sоsial mьdafiY prоqramları şYbYкYsinin mahiyyYti cYmiyyYtdY gYlirlYrin yenidYn bцlьşdьrьlmYsinY gYtirib зıхarır. Bunların Ysasında birinY цdYnilmYк ьзьn digYrindYn vergi tutulur. Mьasir cYmiyyYtdY sоsial stabilliyi tYmin etmYyin Ysas vergi alYti gYlirlYrdYn tutulan vergilYrdir.

20-ci Ysrin iкinci yarısını iкi dцvrY bцlmYк оlar кi, bu dцvrlYrdY vergi siyasYtinin хaraкteri vY vergi vasitYlYrinin кцmYyi ilY dцvlYtin bazar iqtisadiyyatına mьdaхilYsinin ьsulları кYsкin surYtdY dYyişmiş оldu.

Birinci dцvr İкinci Dьnya mьharibYsindYn sоnraкı 50 – 70-ci illYri YhatY edir. SYnaye cYhYtdYn inкişaf etmiş цlкYlYr цz iqtisadi siyasYtlYrini Кeyns nYzYriyyYsinY Ysaslanan bazar iqtisadiyyatının dцvlYt tYnzimlYnmYsinin prinsiplYrinY uyğun оlaraq qurmağa başladılar. VergilYrin tYnzimlYyici funкsiyası isY цz Yкsini dцvlYtin iqtisadiyyatın inкişafının priоritet sahYlYri hesab etdiyi istehsal sahYlYrinin, sоsial siyasYtin хeyrinY ьmumi daхili mYhsulun yenidYn bцlьşdьrьlmYsi meхanizminin tYmin оlunmasında tapırdı.

20-ci Ysrin sоn 25 ilini YhatY edYn dцvr isY neокоnservativ irYlilYyiş dцvrь adlanır. Bu dцvr iqtisadiyyatın idarY edilmYsinin Кeyns ьsullarının bцhranından sоnra başlamışdır. DцvlYt tYnzimlYnmYsi nYzYriyyYsi vY praкtiкasında maкrоiqtisadi siyasYtin, ilк nцvbYdY, iqtisadiyyatın bьdcY vY vergi tYnzimlYnmYsi meхanizmlYrinin Ysaslı surYtdY dYyişdirilmYsinY yцnYldilmiş qlоbal dYyişiкliкlYr mьşahidY оlunmağa başlandı. ЦtYn Ysrin 80 – 90-cı illYrdYкi islahatların gedişindY praкtiкi оlaraq bazar iqtisadiyyatının vergi tYnzimlYnmYsinin yeni коnsepsiyası yaradılmış оldu.

Bazar iqtisadiyyatının vergi tYnzimlYnmYsinin mьasir mоdelinin Ysas prinsiplYri цtYn Ysrin 70-ci illYrinin sоnları – 80-ci illYrinin YvvYllYrindYn başlayaraq fоrmalaşmışdır. MYhz bu dцvrdY sYnaye cYhYtdYn inкişaf etmiş цlкYlYrdY bazar iqtisadiyyatının tYnzimlYnmYsi ьsullarının istiqamYti dYyişdi, dцvlYt mьdaхilYsinin eкstensiv genişlYnmYsinY sYdd зYкildi. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYnzimlYnmYsinin vY rYqabYtin stimullaşdırılmasının bazar meхanizmlYrinY ьstьnlьк verilmYyY başlandı.

BelYliкlY, 80 – 90-cı illYrin islahatları zamanı istehsalın elmi-teхniкi inкişafının mьasir mYrhYlYsindY bazar iqtisadiyyatının vergi tYnzimlYnmYsi siyasYtinY коnseptual yanaşma tYşYккьl tapdı. HYmзinin mьasir tYsYrrьfat sistemlYrinin maкrоiqtisadi tYnzimlYyicisi кimi vergilYrdYn istifadY edilmYsinin priоritet istiqamYtlYri mьYyyYnlYşdirildi.

Hal-hazırda biznes fYallığının yькsYldilmYsi, sahibкarlıq fYaliyyYtinin inкişaf etdirilmYsi ьзьn vergi nYzYriyyYsi vY praкtiкasının aşağıdaкı istiqamYtlYrinY daha зох diqqYt yetirilir.

1. Sahibкarların vY Yhalinin hYm istehsal, hYm dY elmi-teхniкi sahYlYrdY investisiya fYallığının stimullaşdırılmasının vergi ьsullarının tYкmillYşdirilmYsi.

Хьsusi şirкYtlYri investisiya qоyuluşlarına stimullaşdıran vergi gьzYştlYri цtYn Ysrin 50 – 60-cı illYrindYn başlayaraq geniş tYşYккьl tapmışdır. Vergi gьzYştlYri meхanizmindYn geniş şYкildY istifadY edilmYsi elmi-teхniкi tYrYqqinin sьrYtlYndirilmYsinY, iхracın hYcminin artırılmasına, elm tutumlu sahYlYrin investisiyalaşdırılmasına ьstьnlьк verilmYsinin tYmin edilmYsinY, mYşğulluğun artırılmasına vY digYr sоsial-iqtisadi prоblemlYrin hYllinY dцvlYtin tYsirinin Ysas amili оldu.

Bьtьn qYrb цlкYlYrindY коrpоrativ vergilYrin tutulması zamanı istifadY edilYn gьzYşt sisteminin Ysas elementlYri demYк оlar кi, eynidir: maşın vY avadanlığın sьrYtli amоrtizasiyası, investisiya vergi кrediti, elmi-tYdqiqat vY tYcrьbY-коnstruкtоr işlYrinY кapital qоyuluşlarının artımının stimullaşdırılması.

SьrYtli amоrtizasiya sistemi Ysas кapitalın dцvretmY sьrYtinin, investisiyaların ictimai istehsal sahYlYri ьzrY bцlьşdьrьlmYsinin dцvlYt tYnzimlYmYsinin Ysas alYtlYrindYn birinY зevrildi. Bunun mahiyyYti avadanlığın хidmYt mьddYtindYn asılı оlaraq artırılmış amоrtizasiya Ymsallarından istifadY edilmYsidir. SьrYtli amоrtizasiya sistemi ilк dYfY 1954-cь ildY ABŞ-da iqtisadiyyatın ayrı-ayrı priоritet tYşкil edYn sahYlYrindY tYtbiq оlundu. ЦtYn Ysrin 60-cı illYrinin YvvYllYrindYn başlayaraq QYrbi Avrоpa цlкYlYri dY sьrYtli amоrtizpsiyanı tYtbiq etmYyY başladılar.

1962-ci ildY ABŞ-da, sоnraкı illYrdY isY demYк оlar кi, iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş bьtьn цlкYlYrdY investisiya vergi кrediti tYtbiq edilmYyY başlandı. İnvestisiya vergi кrediti mahiyyYtinY gцrY хьsusi biznesin кapital qоyuluşunun dцvlYt tYrYfindYn maliyyYlYşdirilmYsi, mYzmununa gцrY isY vergi gьzYştidir. О, sahibкarları кцhnYlmiş avadanlıqları yenilYşdirmYyY vY ya avadanlıq parкını genişlYndirmYyY investisiya qоyuluşuna stimullaşdırır. İnvestisiya vergi кrediti bir qayda оlaraq avadanlığın dYyYrinin mьYyyYn faizi кimi hesablanır vY mьYssisYnin mYnfYYt vergisinin mYblYğindYn зıхılır.

İnvestisiya vergi кrediti Ysas fоndların yenişlYşmYsinin vY genişlYndirilmYsinin stimullaşdırılmasının sYmYrYli bir vasitYsidir. Heз şьbhYsiz bu gьzYşt yeni mьtYrYqqi avadanlığın alınması vY istismarını, yeni teхnоlоgiyaya кeзilmYsini tYşviq edirdi.

ЦtYn Ysrin 50-ci illYrinin оrtalarından başlayaraq ABŞ-da tYdqiqat işlYrinin hYyata кeзirilmYsinY vergi gьzYştlYri tYtbiq оlunmağa başlandı. Bu YsasYn elmi-tYdqiqat vY tYcrьbY коnstruкtоr işlYrinY зYкilYn хYrclYrin vergiyY cYlb edilYn gYlirdYn зıхılması yоlu ilY hYyata кeзirilirdi. ЦtYn Ysrin 60-cı illYrinin sоnlarından başlayaraq bu gьzYşti QYrbi Avrоpa цlкYlYri dY tYtbiq etmYyY başladılar.

2. DцvlYt bьdcYsinin dоldurulmasının sYmYrYli mYnbYyi кimi istehlaк vergilYrinin, ilк nцvbYdY YlavY dYyYr vergisinin fYaliyyYt dairYsinin ardıcıl оlaraq genişlYndirilmYsi.

Vergi siyasYtinin bu sahYlYri arasında mьYyyYn bir YlaqY mцvcuddur. İnкişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı цlкYlYr istehsal vY elmi-teхniкi хaraкterli investisiyaların hYcminin artırılmasını stimullaşdırmaqla vY dоlayı vergi sistemindY islahatlar aparmaqla, bьdcYnin gYlir struкturunda коrpоrativ vergilYrin хьsusi зYкisinin azaldılması siyasYtini ardıcıl оlaraq hYyata кeзirirlYr. SYciyyYvi bir haldır кi, sоn оn beş il YrzindY iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, bazarın цzь-цzьnь tYnzimlYmYsi vY fYrdi tYşYbbьsьn stimullaşdırılması кursu elY bu iкi istiqamYtdYкi vergi siyasYtinin hesabına tYmin edilir.

3. Vergi struкturunda daha bir mьhьm dYyişiкliк – vergi dYrYcYlYrinin ardıcıl оlaraq aşağı salınması siyasYti ilY paralel оlaraq vergi gьzYştlYrinin iхtisar edilmYsi yоlu ilY Yhali vY şirкYtlYrin vergiyY cYlb оlunan gYlirlYrinin hesablanma bazasının genişlYndirilmYsidir.

GYlirlYrin vergiyY cYlb оlunmasının neytrallığının ardıcıl оlaraq yькsYldilmYsinin Ysasında istehsalın elmi-teхniкi inкişafının mьasir fоrmalarının universallığı vY sahYlYrarası хaraкteri durur. BelY кi, 50 – 70-ci illYrdY Ysas mYqsYdin istehsalın priоritet sahYlYrinin inкişafına yцnYldilmYsi milli iqtisadiyyatın stabil inкişafını vY beynYlхalq alYmdY цncьl mцvqeyY nail оlunmasını tYmin edirdisY, bu zaman istehsalın bu sahYlYrindY yькsYк artımı stimullaşdıran зохsaylı vergi gьzYştlYrindYn istifadY edilmYsi tYbii vY qaзılmaz idi. Bu zaman bir sahYyY vergi gьzYştlYrinin verilmYsi digYr sahYlYrdY vergi yькьnьn ağırlaşmasına gYtirib зıхarırdı. İstehsalın elmi-teхniкi inкişafının priоritetlYrinin dYyişilmYsi ilY sahibкarlıq fYaliyyYtinin bьtьn sahYlYrindY teхniкi yenilYşmYnin vY investisiyalara maliyyY aхınının daim tYmin edilmYsinin maкsimum stimullaşdırılması vYzifYlYri оrtaya зıхdı. Bu prоblemin hYllinY gYlirlYrin bцyьк hissYsini vergi цdYyicilYrindY saхlamaqla vY оnları bu vYsaitlYri investisiyaya yцnYltmYyY hYvYslYndirmYкlY nail оlmağa зalışırdılar. ЏgYr şirкYtlYrin gYlirlYrinin vergi bazası ardıcıl оlaraq genişlYndirilirdisY, şYхsi gYlirlYrin vergitutma bazasının genişlYndirilmYsi gYlirin hesablanma metоdоlоgiyasının dYyişdirilmYsi ilY mьşahidY оlunurdu.

4. İstehsalın beynYlmilYllYşdirilmYsi prоsesi, кapital miqrasiyası vY İqtisadi ЏmYкdaşlıq vY İnкişaf TYşкilatının ьzvь оlan цlкYlYrin milli iqtisadiyyatlarının durmadan artan qarşılıqlı asılılığı bu цlкYlYri vahid vergitutma struкturunun yaradılmasına sцvq edirdi. Fisкal sistemlYrinin uyğunlaşdırılması bu цlкYlYrin хarici iqtisadi siyasYtlYrinin mьhьm tYrкib hissYlYrindYn birinY зevrilirdi.

5. Кiзiк vY оrta mьYssisYlYrin geniş yayılması inкişaf etmiş цlкYlYrin hцкumYtlYrini оnların fYaliyyYtini stimullaşdıran vY vergi yькlYrinin ağırlığını yьngьllYşdirYn коmpleкs islahatlar hYyata кeзirmYyY sцvq etdi.

6. İstehsalın durmadan inкişafı nYticYsindY Ytraf mьhitin зirкlYndirilmYsi bu sahYdY dY tYdbirlYrin gцrьlmYsini tYlYb edirdi. İnкişaf etmiş цlкYlYrin hцкumYtlYri «Ytraf mьhiti зirкlYndirYn pul цdYmYlidir» prinsipini Ysas tutaraq eкоlоъi vergilYr tYtbiq etmYyY başladılar.

BelYliкlY, 20-ci Ysrin sоnlarında bazar iqtisadiyyatının vY biznes fYaliyyYtinin tYnzimlYnmYsindY vergilYrdYn bir meхanizm кimi istifadY edilmYsi tamamilY yeni bir fоrma almış оldu.

11.3. Vergi islahatlarının Ysas коnsepsiyaları.
Sоn оnilliкlYrin vergi islahatlarının кlassiк stimulu hцкumYtin цlкYdYкi vergi sistemindY YdalYtliliyY, sadYliyY, sYmYrYliliyY nail оlmaq istYyi vY iqtisadi yькsYlişin yоlunda оlan bьtьn maneYlYrin aradan qaldırılması arzusu оlmuşdur. ЦlкYdY qYbul edilmiş vergi nоrmalarının sahibкarlıq vY innоvasiya fYaliyyYtinY stimulları mYhdudlaşdırdığı, Yhalinin yığımlarının sYviyyYsini aşağı saldığı mьYyyYn edildiкdY yeni vergitutma коnsepsiyasının işlYnib hazırlanması zYrurYti оrtaya зıхır. MYsYlYn, ABŞ-da 1986-cı ildY tammiqyaslı vergi islahatlarından цncY ictimai rYy цyrYnilmiş vY rYyi sоruşulanların 70 faizi цlкYdY vergi yькьnьn bцlьşdьrьlmYsindYn narazı оlduqlarını bildirmiş vY vergi islahatlarının aparılmasını zYruri hesab etmişlYr.

Vergitutmada islahatlar aparılmasının Ysas stimullarından biri hYmişY vergi sisteminin sadYlYşdirilmYsi zYrurYti оlmuşdur. Зьnкi islahatlar arası dцvrdY mьvafiq icra haкimiyyYti оrqanları tYrYfindYn vergi qanunvericiliyinY edilYn зохsaylı YlavYlYr vY dьzYlişlYr оnu хeyli mьrYккYblYşdirir.

Vergi sisteminin mьrYккYbliyi inzibati хYrclYrin artmasına sYbYb оlur, vergi цdYyicilYrinin ayrı-ayrı qrupları arasında vergi yькьnьn qeyri-bYrabYr bцlьşdьrьldьyь fiкrinY inamı artırır. Bununla da vergiqоymada islahatların aparılmasına кlassiк stimullar цlкYdY qYrarlaşmış iqtisadi imкanların yоl verdiyi hYdd daхilindY reallaşdırılır.

Vergi цdYyicilYri ьzYrindY nYzarYtin mYhsuldarlığını tYmin etmYк ьзьn hцкumYt işY gцtьrYnlYrin ьzYrinY цdYdiкlYri bьtьn gYlirlYr barYdY mYlumat vermYк vYzifYsini qоyur. Laкin buna baхmayaraq islahatdan islahata vergidYn yayınmanın miqyası genişlYnir, gizlYdilYn gYlirlYrin mYblYği artır.

Qanunvericiliyin nYzYrdY tutduğu vergi nYzarYtinin bьtьn ьsullarından istifadY etdiкdY belY heз bir vergi оrqanı pul vYsaitlYrinin bьtьn hYrYкYtini aşкar etmYк vY bağlanan bьtьn коmmersiya YqdlYşmYlYrinY nYzarYt etmYк iqtidarında deyildir. Bunun da nYticYsindY mьYyyYn dцvrdYn bir vergi islahatları aparılması zYrurYti yaranır. Hesab edilir кi, hYr 5-7 ildYn bir Ysaslı vergi islahatları aparılmalı, hYr 2-3 ildYn bir isY qьvvYdY оlan vergi nоrmalarının sYmYrYliliyinin dYrin tYhlili aparılmalıdır. ЏgYr belY bir tYhlil mYnfi nYticY зıхarmağa Ysas verirsY, оnda yubanmadan islahatlar aparmaq lazımdır. BelY bir tendensiya YsasYn iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş цlкYlYrY хasdır.

Кeзid iqtisadiyyatlı цlкYlYrdY vergi islahatları tYdricYn, bir eкsperimentdYn digYrinY кeзmYкlY hYyata кeзirilir. Eкsperimentin nYticYlYri dYrindYn vY hYrtYrYfli tYhlil edilir. Bu cьr eкsperimentlYrin mьvYffYqiyyYtli оlmasını iкi Ysas mYqsYdY nail оlunması tYsdiq edir. Birincisi, bьtьn mьlкiyyYtзilYrin iqtisadi maraqlarının mьvazinYti pоzulmamalıdır, iкincisi isY, цlкYnin vergi sisteminY qanunvericiliкlY daхil edilmiş bьtьn vergilYr цz aralarında mYntiqi vYhdYt tYşкil etmYlidirlYr.

Vergi eкsperimenti mYhsuldar qьvvYlYrin, istehsalın sahY struкturunun inкişaf sYviyyYsi vY sьrYtindY baş verYn Ysaslı dYyişiкliкlYrlY YlaqYdar оlaraq vergi praкtiкasında nьmunY кimi mьYyyYn dYyişiкliкlYrin edilmYsidir. BelY Ysaslı dYyişiкliкlYr eкsperiment кimi mцvcud vergi qanunlarında fYrqlYnYn vergi коnsepsiyalarının işlYnib hazırlanması vY оnların praкtiкada tYtbiq edilmYsi zYrurYtini şYrtlYndirir. Bir neзY belY коnsepsiya işlYnib hazırlanır, оnlar qiymYtlYndirilir vY Yn оptimal hesab оlunanı seзilir. Bu коnsepsiya bir il mьddYtinY qanunda vergi eкsperimenti elan edilir. Bir il кeзdiкdYn sоnra isY bu yeniliк yenidYn qiymYtlYndirilir. Praкtiкada eкsperimentin mьvYffYqiyyYtli оlması tYsdiq edilYrsY, о qanunvericiliк şYкlindY tYsdiq edilmYsi ьзьn mьvafiq оrqanlara tYqdim edilir vY Vergi MYcYllYsindY mьvafiq dYyişiкliк кimi tYsdiq edilir.

Vergi islahatları aparılarкYn bir qayda оlaraq vergilYrin tutulmasının Ysas prinsiplYri dYyişdirilmir. Bu prinsiplYr (YdalYtliliк, neytrallıq, sadYliк vY sYmYrYliliк) vergi qanunvericiliyindY aparılması nYzYrdY tutulan bьtьn dYyişiкliкlYrin hamısına şamil edilir.

Vergi qanunvericiliyindY edilmiş dYyişiкliкlYrin цzьnь biruzY vermYsi ьзьn кifayYt qYdYr vaхt tYlYb оlunur. Qısa bir mьddYt YrzindY bu dYyişiкliкlYrin nYticY verYcYyini gцzlYmYк dьzgьn deyil. Bununla YlaqYdar оlaraq qarşılarına vergiqоymanı оptimallaşdırmaq vYzifYsini qоymuş islahatзılar bьtьn bu faкtları nYzYrY almalıdırlar.

Vergi islahatları vasitYsilY iqtisadiyyatın stabillYşdirilmYsi ьzrY sYmYrYli fYaliyyY aparmaq arzusunda оlan dцvlYtlYr ьзьn vergi eкperimentinin yalnız mYzmunu deyil, hYm dY оnun vaхtında vY sьrYtlY hYyata кeзirilmYsi зох YhYmiyyYtlidir. Yubanmaq оna gYtirib зıхarır кi, iqtisadiyyatda bцhran vYziyyYti dYrinlYşYr vY hYyata кeзirilYn eкsperiment nYzYrdY tutulan sYmYrYni vermYz.

Vergitutma sistemindYкi dYyişiкliкlYrin vaхtında aparılmasından asılı оlaraq оrtaya зıхan prоblemlYri aşağıdaкı beş qrupda cYmlYşdirmYк оlar:

- vergi siyasYtinin dYyişdirilmYsi zYrurYtinY vaхtında gYlinmYmYsi;

- vergi eкsperimentinin aparılmasında оlan geriliкlYr;

vergi eкsperimentinin istiqamYt vY mYzmununun dьzgьn mьYyyYnlYşdi­ril­­mYmYsi vY eкsperimentin gedişinY dYyişiкliкlYr edilmYsindY geciкmYlYr;

vergi islahatlarından gцzlYnilYn sYmYrYnin gec YldY edilmYsi;

reallığın dьzgьn qiymYtlYndirilmYmYsi vY vergi ilY bağlı digYr maliyyY-tYsYrrьfat nоrmalarına yanlış dьzYlişlYrin edilmYsi.

Vergi qanunlarının fYaliyyYtinin mYnfi simptоnlarına hцкumYtin dYrhal reaкsiya vermYsi зохlu sayda amillYrdYn asılıdır. Bu amillYrdYn iкisi daha зох YhYmiyyYt кYsb edir:

islahatзıların iqtisadi cYhYtdYn zYruri оlan vergi islahatlarının aparılmasına peşYкarcasına hazır оlmaları;

iqtisadiyyatın bu dYyişiкliкlYri qYbul etmYyY hazır оlması.

İqtisadiyyatın vergi qanunvericiliyindY aparılan dYyişiкliкlYrY necY reaкsiya verYcYyini qabaqcadan mьYyyYnlYşdirmYк зох mьrYккYb bir prоsesdir. Bir-birini istisna edYn iкi reaкsiya mьmкьndьr:

birinci reaкsiya: iqtisadiyyat оna tYкlif edilmiş vergi stimullarını vY qadağa sanкsiyalarını qYbul edir. Bu zaman iqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun hYcmi artacaq, хYlvYti iqtisadiyyatdan leqal iqtisadiyyata кapital aхını artacaq.

iкinci reaкsiya: biznes tez bir zamanda bir vergi sığınacağını qanunvericiliкdY qadağası оlmayan digYr vergi sığınacağı ilY YvYz edYcYк.

Bu dilemmanı tam hYll etmYк hYlY кi, heз bir dцvlYtY mьyYssYr оlmamışdır.

Vergi islahatlarının mьvYffYqiyyYtliyi adYtYn, оnun hYyata кeзirilmYsi ilY bağlı оlan itкilYrin az оlması dYrYcYsi ilY qiymYtlYndirilir. QiymYtlYndirmYnin daha bir meyarı isY qanun qYbul edilYrкYn qarşıya qоyulmuş mYqsYdlYrY nY dYrYcYdY nail оlunmasıdır. Buna gцrY dY hYr bir yeni vergi islahatı nцvbYti islahata dоğru hYrYкYtin başlanğıcıdır.

İslahatlar zamanı кeзid iqtisadiyyatlı dцvlYtlYr daha bцyьк зYtinliкlYrlY ьzlYşirlYr. Vergi islahatlarının aparılmasına zYrurYtin artması hYr şeydYn YvvYl оnunla YlaqYdardır кi, bazara кeзid şYraitindY цlкY iqtisadiyyatı dYrin bцhran vYziyyYti кeзirir. DцvlYt gYlirlYrinin Ysas mYnbYyi оlan istehsal sahYsi tYnYzzьldY оlur. Џhalinin gYlirlYri az оlduqda bьdcYyY цdYnişlYrin dY sYviyyYsi aşağı оlur. Buna gцrY dY dцvlYt vergilYrin sYviyyYsini qaldırmadan, iqtisadiyyatın dirзYlmYsinY nail оlmaq ьзьn maliyyY vYsaiti aхtarışı prоblemi ilY rastlaşır.

Оna gцrY dY AzYrbaycan Respubliкası da daхil оlmaqla кeзid iqtisadiyyatlı цlкYlYrdY vergi islahatları aparılarкYn 3 Ysas prinsipi nYzYrY almaq lazımdır:

цlкYnin sоsial-siyasi vYziyyYtindYn зıхış edYrYк оnun цzьnYmYхsus хьsusiyyYtlYrinin nYzYrY alınması;

dцvlYtin iqtisadiyyata Yn az ağrılı şYкildY vergi mьdaхilYsinin fоrmalarının aхtarılıb tapılması; Bu zaman dцvlYtin vergi nYzarYti vY vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına gцrY vergi sanкsiyaları sYrtlYşdirilmYlidir.

bazar iqtisadiyyatına кeзid şYraitindY maliyyY ehtiyatlarının aхtarılıb tapılması.

Vergitutma sahYsindY islahatlar hYyata кeзirilYrкYn bu prinsiplYrdYn зıхış edilmYsi gцzlYnilYn sYmYrYnin YldY edilmYsinin Ysas şYrtidir.

11.4. Vergi islahatlarının prinsiplYri
Vergitutma nYzYriyyYsi vergi islahatlarının iкi qrup prinsiplYrini nYzYrdY tutur. Birinci qrup prinsiplYrY «vergi islahatlarının hYrYкYtinin ideal dцvlYtlYrarası resenti» adlanan prinsiplYr aid edilirlYr. Bu prinsiplYrin mYzmunu hYlY зох-зох illYr YvvYl iqtisadi fiкrin кlassiкlYri tYrYfindYn şYrh edilmişdir. Bu prinsiplYr vergi islahatlarını istiqamYtlYndirirlYr. Bu elY bir istiqamYtdir кi, оna dоğru hYrYкYt цlкYnin sоsial-siyasi vY iqtisadi inкişaf sYviyyYsinin yькsYlmYsinY gYtirib зıхarır. Bu prinsiplYr barYdY iqtisadi fiкrin A.Smit, D.Riкardо, A.Vaqner vY s. кimi gцrкYmli nьmayYndYlYri цz YsYrlYrindY yazmışlar.

İкinci qrup prinsiplYri vergi islahatlarını hYyata кeзirYn ayrılıqda gцtьrьlmьş hYr bir цlкYnin mьYyyYn etdiyi prinsiplYr tYşкil edirlYr. Цz mYzmununa gцrY bu prinsiplYr qrupu yeкcins deyildir. Bu qrupun цzь dY цz nцvbYsindY iкi alt qrupa bцlьnьr.

Birinci alt qrupun prinsiplYrini vergitutmanın кlassiк variantına daha зох uyğun gYlYn sabit vergi sistemli цlкYlYr tYtbiq edirlYr. İкinci alt qrup prinsiplYri isY цz vergi sistemlYrini beynYlхalq standartlara vY inкişaf etmiş sоsial yцnьmlь bazar iqtisadiyyatına uyğun оlaraq qurmaq istYyYn цlкYlYr Ysas кimi gцtьrьrlYr.

Bu vY ya digYr vergilYrY ьstьnlьк verilmYsindYn asılı оlaraq milli vergitutmanın хьsusiyyYtlYri mьYyyYnlYşdirilir. Bu vY ya digYr vergilYrin daхil edilmYsinin elmi cYhYtdYn Ysaslandırılması, оnların hesablanması vY цdYnilmYsi şYrtlYrinin mьYyyYnlYşdirilmYsi, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına gцrY vergi mYsuliyyYti tYdbirlYrinin tYyin edilmYsi milli vergi sisteminin кamilliyini хaraкterizY edir.

İnкişaf etmiş цlкYlYrin tYcrьbYsinY YsasYn demYк оlar кi, bu цlкYlYrdY vergi islahatları aşağıdaкı prinsiplYrY Ysaslanaraq hYyata кeзirilmişdir:

Aşağı dYrYcYli vergi sisteminin yaradılması iqtisadi tYdqiqatların gцstYrdiyi кimi, vergi sistemindY baş verYn bьtьn YyintilYr mYhz vergi dYrYcYlYrinin sоn hYddinin кYmiyyYti ilY bağlıdır.

VergidYn yayınmanın mьхtYlif sхemlYri YsasYn vergi şкalasının mьtYrYqqiliyi vY кapitalın mьхtYlif dYrYcYlYrlY vergiyY cYlb edilmYsi ilY bağlı оlur. İslahatзıların hesablamalarına gцrY vergi dYrYcYlYrinin sоn hYddinin sYviyyYsinin aşağı salınması vergidYn yayınmanın vY оnlardan ьmumiyyYtlY qaзmağın cYlbediciliyini azaldır.

GYlirlYrin vergiyY cYlb edilmYsinin mьхtYlif reъimlYrinin zYiflYdilmYsi vergi qanunvericiliyinin коbud surYtdY pоzulması hallarının qarşısını alır vY оnlarla bağlı оlan cYza tYdbirlYrinin dY sayının хeyli aşağı dьşmYsinY sYbYb оlur. BelYliкlY dY gYlirlYrin leqallaşdırılması cYhdlYri artır, mьnbit investisiya mьhiti fоrmalaşır.

Vergi sisteminin «yaхşı» hesab edilYn vergilYrdYn fоrmalaşdırılması. «Yaхşı» vergi dediкdY sоn nYticYdY bu verginin кimin цdYyYcYyinin YvvYlcYdYn mYlum оlması nYzYrdY tutulur. MYsYlYn, ABŞ-da коrpоrativ gYlir vergisi «pis» vergi кimi tYyin оlunmuşdur. Зьnкi bu verginin ağırlığı istehlaкзıların vY sYhmdarların ьzYrinY dьşьr, кapital yığımı vY investisiya fYaliyyYtinY maneзiliк tцrYdir. MьYssisYlYrin gYlirlYrinin sYviyyYsinin aşağı оlduğu hallarda оnlardan bu verginin tutulması heз dY mYqsYdYuyğun deyildir. ЏgYr bu vergi iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş bir цlкYdY pis hesab оlunursa, demYli кeзid iqtisadiyyatlı цlкYlYr ьзьn о ьmumiyyYtlY qeyri-mYqbuldur.

Vergi sistemindYкi dYyişiкliкlYrin mahiyyYti sıravi vergi цdYyicisi ьзьn başa dьşьlYn оlmalıdır. Vergi MYcYllYsinin mьrYккYbliyindYn зıхış edYrYк оna zYruri dьzYlişlYrin edilmYsi vergi цdYyicilYrini mьYyyYn зYtinliкlYrlY ьzlYşdirir. Оnlar qanunun tYlYblYrinY YmYl etdiкlYrini, hYrYкYtlYrinin dьzgьn оlduğunu bilmYк istYyirlYr. Buna gцrY dY vergi islahatlarının Ysas prinsiplYrindYn biri оnun aşкarlıq şYraitindY hYyata кeзirilmYsi vY vergi цdYyicilYri arasında bu istiqamYtdY geniş izahat işinin aparılmasıdır.

Vergi islahatları barYdY хYbYrdarlıq edilmYsi. BYzYn sahibкarlar vergi qanunvericiliyinY edilYn dYyişiкliкlYr barYdY cari maliyyY ili YrzindY, кapitalları mьYyyYn sahYlYrdY yerlYşdirdiкdYn, maliyyY vY ticarYt sцvdYlYşmYlYri bağladıqdan sоnra хYbYr tuturlar. Bu cьr vergi islahatlarından dYyYn zYrYr yalnız biznes sahYsindY deyil, hYm dY bьdcYyY vergi daхilоlmalarının hYcmindY dY цz Yкsini tapır. Biznes sahYsindYкi itкilYr elY bьdcYnin itкilYri demYкdir. Sahibкarlar tYrYfindYn bağlanan mьqavilYlYr adYtYn bir neзY ili YhatY etdiyindYn vergi islahatları mьsadirY хaraкteri daşımalıdır.

Vergi islahatları hYyata кeзirilYrкYn qarşıya зохlu sayda vYzifYlYr qоyulmamalıdır. MYsYlYn, vergi sisteminY ağır fisкal tYlYblYr daхil etmYк vY paralel оlaraq qarşıya biznes fYaliyyYtinin stimullaşdırılması, gYlirlYrin artırılması, vergidYn yayınmanın qarşısına maneYlYr зYкilmYsi, yerli istehsalзılar ьзьn Ylverişli mьhitin yaradılması vY s. кimi vYzifYlYrin qоyulması sоn nYticYdY оna gYtirib зıхaracaq кi, qarşıya qоyulmuş bu vYzifYlYrin heз birinY istYnilYn sYviyyYdY nail оlunmayacaq.

NцvbYti vergi islahatlarına başlayarкYn, bu islahatlar nYticYsindY hansı sYmYrYnin YldY edilYcYyini qabaqcadan dYqiq tYsYvvьr etmYк, islahatların qarşısında duran vYzifYlYrin оptimallıq şYrtini mьYyyYn etmYк lazımdır.

HYr hansı bir vergi islahatı hYyata кeзirilYrкYn bir qayda оlaraq оrtaya aşağıdaкı suallar зıхır:

vergi sistemini sadYlYşdirmYyin elY bir ьsulu varmı кi, зох şeylYri qurban vermYdYn оnun nYzYrY зarpacaq dYrYcYdY iqtisadi sYmYrYliliyinY nail оlmaq mьmкьn оlsun;

vergi islahatları nYticYsindY cYmiyyYtin mьYyyYn uduşlar YldY etmYsinY baхmayaraq bu cьr islahatlar зох nadir hallarda оnların коnseptual Ysaslarının ilкin mYzmunu nцqteyi-nYzYrindYn оptimal оlurlar. КцhnY sistemdYn yeni sistemY кeзidin elY ьsulları mцvcuddurmu кi, bu zaman nisbYtYn az sayda şYхslYrin maraqlarına хYlYl gYtirilmiş оlsun? Bu cьr ьsulları aşкar edib mьYyyYnlYşdirmYкlY sоsial maraqların bьtьn коmpleкsini nYzYrY almaqla islahatları hYyata кeзirmYк оlar.

vergi sisteminY adYtYn gYlir YldY etmYкlY bağlı оlmayan mYqsYdlYrY nail оlunması ьзьn nisbYtYn sYmYrYli vasitY кimi baхılır. Bunun ьзьn, mYsYlYn, iqtisad elminY зохdan mYlum оlan хarici amillYrin dоğurduğu sYmYrYsizliyi yьngьllYşdirYn YnYnYlYrY mьraciYt etmYк lazımdır. ЏgYr vergi sisteminin sadYlYşdirilmYsi tYnzimlYyici vergilYrdYn imtina edilmYsinY gYtirib зıхarırsa, оnlardan istifadY etmYyin qarşıya qоyulan mYqsYdlYrY nail оlunmasının başqa vasitYlYri mцvcuddurmu?

Vergi islahatlarının mьvYffYqiyyYtli оlması bu mYsYlYlYrin vaхtında vY dьzgьn hYll edilmYsindYn YhYmiyyYtli dYrYcYdY asılıdır.

Vergi islahatları hYyata кeзirilYrкYn dцvlYt хYrclYrinin maliyyYlYşdirilmYsi perspeкtivlYri barYdY mYsYlYnin hYlli hYlledici YhYmiyyYt кYsb edir. Bu mYsYlY цzьnь yerli vergitutmada daha qabarıq bьruzY verir. Vergi islahatları qarşısında hYmişY belY bir sual durur: yerli хYrclYri vY dцvlYt хYrclYrini necY maliyyYlYşdirmYli – vergilYr yохsa bоrc цhdYliкlYri hesabına. Bоrclar vY vergilYrin оptimal vYhdYtinin tapılması mьrYккYb bir mYsYlYdir. Bir qayda оlaraq, цz YrazilYrindY iri vergi цdYyicilYrinin az оlması sYbYbindYn yerli bьdcYlYrin vergi mYnbYlYri mYhduddur. Оna gцrY dY yerli оrqanlar ьзьn bоrca mьraciYt etmYк daha asandır. Ancaq bоrcları qaytarmaq zYrurYti оlduğundan burada da imкanlar mYhduddur. Buna gцrY dY vergi islahatları hYyata кeзirilYrкYn оrtaya yeni bir vYzifY зıхır: - vergi federalizminin hьquqi tYmin edilmYsi. İnкişaf etmiş цlкYlYrin belY mYsYlYlYri hYll etmYкdY кifayYt qYdYr tYcrьbYsi var. BelYliкlY, vergi islahatlarının hYyata кeзirilmYsi prinsiplYrinin seзilmYsi yalnız vergitutmanı оptimallaşdırmaq prinsipinY Ysaslanır, hYm dY цlкYdY islahatların iqtisadi vY sоsial-siyasi imкanlarına Ysaslanır.

Vergi sistemindY aparılan islahatların tYкlif оlunan коnsepsiyaları bir-birindYn YhYmiyyYtli dYrYcYdY fYrqlYnir. Bu zaman qarşıda duran Ysas vYzifY bu vY ya digYr vergi коnsepsiyasını fоrmalaşdırarкYn nYdYn зıхış etmYyi mьYyyYnlYşdirilmYsidir. Џsas кimi mцvcud vergi sistemini gцtьrmYк vY оnun alt sistemlYrindY mьYyyYn dYyişiкliкlYr aparmaq оlar. Bu zaman praкtiкi оlaraq цlкYdYкi mьlкiyyYt mьnasibYtlYri, dцvlYt quruluşunun prinsiplYri, maddi vY maliyyY ehtiyatlarının bцlьşdьrьlmYsi sistemi dYyişmYz оlaraq qalacaqdır.

Vergi islahatlarının Ysas mYqsYdinY - mьlкiyyYtзilYrin vY dцvlYtin maraqlarının maкsimum mьmкьn tarazlığına nail оlunmasına – зatmaq ьзьn yalnız vergitutma sisteminin qurulmasının tYşкilati-iqtisadi prinsiplYrini tYкmillYşdirmYк deyil, hYm dY vergi sisteminin idarYetmY meхanizminin vY ayrı-ayrılıqda gцtьrьlmьş hYr bir verginin hesablanması teхniкasını tYкmillYşdirmYк lazımdır.

İqtisadiyyatda bazar islahatlarının hYyata кeзirilmYsi sYmYrYli vergitutma sistemi yaratmadan mьmкьn deyildir. Bu sistem iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsindY, bьdcY gYlirlYrinin fоrmalaşdırılmasında, sоsial yцnьmlь iqtisadiyyatlı bьtьn цlкYlYrdY inflyasiyanın qarşısının alınması vY qiymYt artımının mYhdudlaşdırılmasında dцvlYt maraqlarının Ysas daşıyıcısıdır. TYкrar istehsal prоsesinin iştiraкзılarının maraqlarını ifadY etmYкlY vergi sistemi оnların tarazlığını vY ictimai tYrYqqini tYmin edir.

Vergi mьnasibYtlYri yenidYn bцlьşdьrьcь хaraкterli mьnasibYtlYr оlduğundan ictimai tYrYqqi оnların inкişaf sYviyyYsindYn asılıdır. Vergi mьnasibYtlYrinin tYкmillYşdirilmYsi bьtьn hцкumYtlYrin fYaliyyYtinin Yn зYtin sahYsidir.

BelYliкlY, vergitutmanın tYкmillYşdirilmYsi mцhкYm iqtisadi bazisin yaradılması vY stabil ictimai inкişafa nail оlunması ilY sıх surYtdY bağlıdır.

11.5. İnкişaf etmiş цlкYlYrdY vergi islahatları praкtiкası.

•