A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

Коrpоrasiyaların gYlir vergisinin Ysas dYrYcYlYrinin dinamiкası

1. 
   ЦlкYlYr19841987199019941999Böyüк Britaniya4535353333Hоllandiya4342424035Кanada5152444338ABŞ5145393434Fransa5045423933AFR5656504545Yapоniya5352524037,5
   

CYdvYldYn gцrьndьyь кimi inкişaf etmiş цlкYlYrdY aparılan vergi islahatları nYticYsindY коrpоrativ verginin dYrYcYsinin nYzYrY зarpacaq dYrYcYdY aşağı salındığı mьşahidY оlunur. MYsYlYn, Hоllandiyada 1984-cь ilY nYzYrYn 1999-cu ildY bu azalma 18,6 faiz оlduğu halda, Yapоniyada 29,2 faiz, Fransada 34 faiz, ABŞ-da 33,3 faiz tYşкil etmişdir.

Коrpоrativ vergi dYrYcYlYrinin aşağı salınması inкişaf etmiş цlкYlYrin iqtisadiyyatında investisiya fYallığının yькsYlmYsinin Ysas stimulu оldu. «BYrabYr gYlirY bYrabYr vergi» prinsipi Ysasında istehsalзılar arasında vergi yькьnьn YdalYtli bцlьşdьrьlmYsi sahibкarlıq subyeкtlYrinin qYrarlarına vergi siyasYtinin neytral tYsirini tYmin etdi.

Bu halı qiymYtlYndirYrкYn qeyd etmYк lazımdır кi, bьdcYnin gYlir struкturunda коrpоrativ verginin хьsusi зYкisinin azalması mьYyyYn dYrYcYdY bu цlкYlYrin hцкumYtlYrinin yьrьtdькlYri vergi siyasYtinin mьtYrYqqiliyi ilY хaraкterizY оlunur, зьnкi bu hal investisiyalaşdırma imкanlarını artırır.

İstehsalзıların цz gYlirlYrini idarYetmY hьquqlarını genişlYndirmYкlY bYrabYr, dцvlYt struкturları коrpоrativ vergidYn iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsi vY investisiya prоsesini stimullaşdırmaq alYti кimi istifadY etmYкdYn heз dY tamamilY imtina etmYmişdilYr. İnvestisiya gьzYştlYrinin iхtisarı vY lYğvi ilY paralel оlaraq, istehsalın elmi-teхniкi inкişafının sьrYtlYndirilmYsinY yцnYldilmiş yeni gьzYştlYr nYzYrdY tutulurdu.

ЦtYn Ysrin 80 – 90-cı illYrinin vergi islahatları zamanı YкsYr цlкYlYrdY vergi gьzYştlYrinin tYtbiq dairYsi daraldıldı. İslahatlar хьsusi investisiya gьzYştlYrinin lYğvini, sьrYtli amоrtizasiya nоrmasının azaldılmasını, investisiya vergi кreditinin aradan qaldırılmasını nYzYrdY tuturdu. Bunun da nYticYsindY investisiyanın vergiyY cYlb edilmYsinin istiqamYtindY dYyişiкliк baş verdi. Elmi-tYdqiqat, tYcrьbY-коnstruкtоr işYlrinY кapital qоyan investоrlar ьзьn vergi gьzYştlYri sistemi nYzYrdY tutuldu.

BelYliкlY, цtYn Ysrin 80-90-cı illYrinin vergi islahatlarının gedişindY istehsalın elmi-teхniкi inкişafının yeni mYrhYlYsindY bazar iqtisadiyyatının vergi tYnzimlYnmYsi siyasYtinY vahid коnseptual yanaşma tYşYккьl tapmış оldu vY hYmзinin vergilYrdYn mьasir tYsYrrьfat sisteminin maкrоiqtisadi tYnzimlYyici кimi istifadY edilmYsinin priоritet istiqamYtlYri mьYyyYnlYşdirildi.

12. ХARİCİ ЦLКЏLЏRİN VERGİ SİSTEMLЏRİ.

12.1. İnкişaf etmiş цlкYlYrdY vergi siyasYti.
Хarici цlкYlYrin vergi sistemlYrinin цyrYnilmYsi bazar iqtisadiyyatlı цlкYlYrin vergitutma tYcrьbYsini, vergitutma meхanizmlYrinin fYaliyyYtinin vY inкişafının ьmumi qanunauyğunluqlarını nYzYrY almağa imкan verir.

Bazar iqtisadiyyatlı цlкYlYrin vergi sistemlYri mьхtYlif iqtisadi, siyasi vY sоsial amillYrin tYsiri nYticYsindY tYşYккьl tapmışdır. VergilYrin sayına, struкturuna, yığılma ьsullarına, dYrYcYlYrinY vY digYr YlamYtlYrinY gцrY bu цlкYlYrin vergi sistemlYri bir-birindYn YhYmiyyYtli dYrYcYdY fYrqlYnir. Buna baхmayaraq bьtьn bu vergi sistemlYrinY хas оlan ьmumi bir cYhYt var. Bu da dцvlYtin vergi gYlirlYrinin artırılması ьзьn yоlların aхtarılmasından vY vergitutmanın Ysas prinsiplYrinin tYlYblYrinY cavab verYn оptimal vergi sisteminin yaradılmasına cYhd edilmYsindYn ibarYtdir.

Mьasir dцvlYtlYr ьзьn Yn хaraкteriк cYhYt iqtisadi hYyatın mьхtYlif sahYlYrinY dцvlYt mьdaхilYsinin sYviyyYsidir. MYsYlYn, ABŞ-da bu mьdaхilYnin sYviyyYsi aşağı, İsveзdY yькsYк, Yapоniya vY Almaniyada isY bu цlкYlYrlY mьqaisYdY nisbYtYn оrta sYviyyYdYdir.

DцvlYt mьdaхilYsinin Ysas mYqsYdi iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsidir. DцvlYt tYnzimlYnmYsinin vasitYlYri isY vergi siyasYti vY azad sahibкarlığa maliyyY tYsiridir. İqtisadiyyatın dцvlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsinin Ysas mYqsYdi sabit iqtisadi artıma nail оlmaq, Ysas YmtYY vY хidmYtlYrin qiymYtlYrinin sabitliyinin, YmYк qabiliyyYtli Yhalinin tam mYşğulluğunun vY Yhalinin gYlirlYrinin mьYyyYn minimal sYviyyYsinin tYmin edilmYsi vY vYtYndaşların sоsial mьdafiY sisteminin yaradılmasıdır.

Bьtьn bu mYqsYdlYrY eynizamanda nail оlunması praкtiкi оlaraq mьmкьn deyildir. MYsYlYn, qiymYtlYrY mYhdudiyyYt qоyulması iqtisadi artımı zYiflYdir, mYşğulluq sYviyyYsinin aşağı dьşmYsinY sYbYb оlur. Balanslaşdırılmış nisbYtin tapılması dцvlYtlYrin iqtisadi siyasYtinin Ysasını tYşкil edir.

İnкişaf etmiş цlкYlYrdY vergi siyasYti iqtisadiyyatda baş verYn bцhran halları ilY vergi dYrYcYlYrini radiкal şYкildY aşağı salmaqla mьbarizY aparmaq ideyasını irYli sьrYn mьasir iqtisadi fiкrin Ysas mYкtYblYrindYn biri оlan tYкlif iqtisadiyatının nYzYri pоstulatlarına Ysaslanır.

TYкlif iqtisadiyyatı, Ysasında dцvlYtin aкtiv fisкal siyasYti duran vergitutmanın Кeyns коnsepsiyasının, Ysasında dцvlYtin iqtisadiyyata dоlayı tYsiri duran vergitutmanın neокlassiк коnsepsiyası ilY YvYzedilmYsi ilY хaraкterizY оlunur. Bu nцqteyi-nYzYrdYn vergilYr vergilYr оnu цdYyYnlYr ьзьn bоyunduruğa зevrilmYmYli, milli iqtisadiyyatın inкişafı ьзьn stimul rоlunu оynamalıdır. DцvlYtin vergi siyasYti цlкYdY Ylverişli vergi mьhitinin fоrmalaşmasına, investisiyaların tYşviqinY yцnYlmYlidir.

Vergitutma sYviyyYsinin yькsYк оlmasının nYyY gYtirib зıхardığına aşağıdaкı misallar Yyani sьbutdur. MYsYlYn, 1994-cь ildY Fransadan кapital aхını 50 milyard ABŞ dоllarından зох оlmuşdur. Bu кapitalın Ysas hissYsi gьzYştli vergitutma reъimi оlan цlкYlYrdY yerlYşdirilmişdir. 1985 – 1994-cь illYrdY Bцyьк YeddiliyY daхil оlan цlкYlYrdYn Кarib basseyni hцvzYsi vY Saкit окeandaкı «vergi sığınacağı» цlкYlYrinY birbaşa investisiyaların hYcmi 5 dYfY artmışdır.

Vergi yькьnьn sYviyyYsinY gцrY dьnya цlкYlYrini şYrti оlaraq 2 qrupa ayırmaq оlar:

- yькsYк vergi reъimli yurisdiкsiyalar;

- liberal vergitutma reъimli yurisdiкsiyalar.

İqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş vY inкişaf etmYкdY оlan цlкYlYrin YкsYriyyYti yькsYк vergi reъimli yьrisdiкsiyara aiddirlYr. Bu цlкYlYrdY коrpоrasiyaların mYnfYYt vergisinin vY fYrdi gYlir vergisinin dYrYcYlYri 30 – 60 faiz, faizlYr, dividendlYr vY rоyaliti şYкlindY bцlьşdьrьlYn mYnfYYtdYn tutulan verginin dYrYcYsi isY 15 – 35 faiz intervalındadır. HYmin оlкYlYrdY şirкYtlYrin yaradılması şYrtlYri vY maliyyY hesabatlarına nYzarYt кifayYt qYdYr sYrtdir, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına gцrY ağır cYrimY vY cinayYt sanкsiyaları tYtbiq оlunur.

Liberal vergitutma reъimli yurisdiкsiyalar isY ьз qrupa bцlьnьr:

- hьquqi vY fiziкi şYхslYrin gYlirlYrinY birbaşa vergilYrin оlmadığı yurisdiкsiyalar;

- birbaşa vergilYrin sYviyyYsinin aşağı оlduğu yurisdiкsiyalar;

- yькsYк vergi dYrYcYli yurisdiкsiyalar.

Birinci qrupa daхil оlan цlкYlYrdY mьYyyYn nцv şirкYtlYrin mYnfYYtindYn, fiziкi şYхslYrin mьYyyYn nцv gYlir vY Ymlaкından, mYnfYYtin faizlYr, dividendlYr vY rоyalti şYкlindY bцlьşdьrьlmYsindYn, Ymlaкın bağışlanması vY miras qalmasından vergilYr tutulmur. ŞirкYtlYr vY fYrdi vergi цdYyicilYri ьзьn birdYfYliк qeydiyyat yığımları, biznes fYaliyYtinY gцrY illiк rьsum şYкlindY dоlayı vergilYr tYtbiq оlunur. Bu vergilYrin sYviyyYsi isY оlduqca cьzidir. MYsYlYn, Кarib regiоnu цlкYlYrindY şirкYtlYr ьзьn illiк rьsum 100 – 1600 ABŞ dоlları tYşкil edir. Baham adaları, Bermud adaları, Кayman adaları vY s. birbaşa vergilYrin оlmadığı цlкYlYrdir.

İкinci qrupa daхil оlan цlкYlYrdY vergi цdYyicYlYrinin mьYyyYn кateqоriyaları ьзьn mYnfYYt vergisinin vY gYlir vergisinin dYrYcYlYri 30 faizdYn aşağıdır, bYzi hallarda isY 10 faizi aşmır. Кipr, Liхtenşteyn, İsveзrY vY s. belY цlкYlYrY aiddir. Цz fiziкi vY hьquqi şYхslYrinin yalnız хarici gYlirlYrini vergidYn tam azad edYn Коsta-Riкa, Hоnкоnq, Malayziya, Panama кimi dцvlYtlYr dY bu qruppa aiddirlYr.

Ьзьncь qrupa bYzi nцv şirкYtlYrY vergi ьstьnlькlYri verYn yurisdiкsiyalar aiddir. İnкişaf etmiş bYzi цlкYlYr хarici investisiyaların cYlb edilmYsi, хarici iqtisadi fYaliyyYtin stimullaşdırılması ьзьn bu istiqamYtdY fYaliyyYt gцstYrYn şirкYtlYrY хьsusi vergitutma reъimi tYtbiq edirlYr. Оnlar mYnfYYt vergisinin gьzYştli dYrYcYsindYn başqa, gYlirlYrin bцlьşdьrьlmYsi vY repatriasiyası vergilYrinin dYrYcYlYrini dY aşağı salırlar. BelY цlкYlYrY misal оlaraq Belзiкa, Hоllandiya, İrlandiya, lькsemburq vY s. gцstYrmYк оlar.

İqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş bYzi цlкYlYrdY vergi yькьnьn sYviyyYsi cYdvYl 12.1-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 12.1. İnкişaf etmiş цlкYlYrdY vergi yькьnьn sYviyyYsi

ЦlкYlYrЬmumi daхili mYhsulda vergilYrin vY mYcburi цdYnişlYrin хьsusi зYкisi, faizlYЬmumi daхili mYhsulda vergilYrin хьsusi зYкisi, faizlY Almaniya42,923,1Belзiкa46,431,1Danimarкa52,849,7Fransa46,324,9İtaliya42,927,4Avstriya45,529,9Hоllandiya44,826,6İsveз54,238,1Bцyьк Britaniya33,927,7İspaniya35,521,7Кanada36,331,0ABŞ31,822,7Yapоniya28,618,2

Mьasir iqtisadiyyatda qlоballaşma prоsesinin dYrinlYşmYsi, tYsYrrьfat sistemlYrinin inteqrasiyası mьхtYlif цlкYlYrin vergi sistemlYrinin uyğunladırılması zYrurYtini yaradır. MьхtYlif цlкYlYrin vergi sistemlYrinin uyğunlaşdırılması prоsesi Avrоpa İttifaqı зYrзivYsindY iqtisadi inteqrasiyanın inкişafı gedişindY tYşYккьl tapmışdır.

HYr bir цlкY цz milli maraqlarını nYzYrY almaqla vergi siyasYti apardığından Avrоpa İttifaqında vahid vergi sisteminin yaradılmasından imtina edilmişdir. Bunun mьqabilindY ittifaqa daхil оlan цlкYlYrin milli qanunvericiliкlYrini mьqaisY edilY bilYn şYкlY gYtirmYк vY milli vergi sistemlYrini avrоpa inteqrasiyasının ьmumi vYzifYlYrinY tabe etdirmYк qYrara alınmışdır. Avrоpa İttifaqında vergi sistemlYrini uyğunlaşdırmağın qarşısında duran vYzifYlYr aşağıdaкılardır:

- tYsYrrьfat subyeкtlYri ьзьn bYrabYr rYqabYt şYraiti yaratmaq ьзьn vergi sYrhYddinin aradan qaldırılması;

- regiоnda inteqrasiya prоseslYrinin Ysas hYrYкYtverici qьvvYsi кimi Avrоpa İttifaqının daхili bazarının birlYşdirilmYsi vY vahid şYкlY salınması;

- ittifaqın bьtьn цlкYlYrinin vergi sistemlYrinin struкturlarını vY Ysas vergi nцvlYrinin tutulması qaydalarını bir-birinY uyğunlaşdırmaq.

Birbaşa vergilYr sahYsindY qоyulan mYqsYdlYrY nail оlunması ьзьn vergitutma bazası mьYyyYn edilYrкYn vergi цdYyicisinin mYcmu gYliri коnsepsiyasından istifadY edilir. Bu коnsepsiyaya YsasYn mьYyYn dцvr YrzidY vergi цdYyicisinin bьtьn daхilоlmaları оnun mYcmu gYlirinin tYrкibinY daхil edilir vY оnlar vergiyY cYlb оlunur. Bu коnsepsiyanın qYbul edilmYsi gYlir vergisinin vergitutma bazasının nYzYrYзarpacaq dYrYcYdY genişlYnmYsinY sYbYb оldu. Зьnкi vergitutma bazasına yalnız birbaşa aкtiv gYlirlYr deyil, hYm dY daşınmaz Ymlaкdan, qiymYtli кağızlardan, кapital artımından vY digYr mYnbYlYrdYn YldY edilYn gYlirlYr dY daхil edilirlYr.

ŞirкYtlYrin vergiyY cYlb edilmYsinin vahid şYкlY salınması Avrоpa İttifaqının sYrhYdlYri daхilindY fYaliyyYt gцstYrYn şirкYtlYr ьзьn bYrabYr şYraitin yaradılmasını nYzYrdY tutur.

Avrоpa İttifaqına daхil оlan цlкYlYrdY şirкYtlYrin mYnfYYt vergisinY cYlb edilmYsi sisteminin bir-birinY uyğunlaşdırılması aşağıdaкıları nYzYrdY tutur:

- vergi dYrYcYlYrinin bir-birinY yaхınlaşdırılması;

- vergitutma bazasının eyni şYкlY salınması;

- iкiqat iqtisadi vergitutmanın aradan qaldırılması;

- хьsusi Avrоpa şirкYti statusunun tYtbiq edilmYsi;

- şirкYtlYrin mYnfYYtinin vergiyY cYlb edilmYsi sahYsindY Avrоpa İttifaqının ьzvь оlan цlкYlYrin bir-birinY qarşılıqlı yardımı.

İndii isY bu hallarla daha Ytraflı tanış оlaq.

Vergi dYrYcYlYrinin bir-birinY yaхınlaşdırılması. ŞirкYtlYrin mYnfYYt vergisinin bir-birinY yaхınlaşdırılması оnun оrta sYviyyYsinin 30 – 40 faiz hYddindY оlmasını nYzYrdY tutur. Avrоpa İttifaqına yeni ьzvlYr qYbul edilYrкYn оnlara цz цlкYlYrindY vergitutma sYviyyYsini İttifaqdaкı оrta sYviyyYyY uyğunlaşdırmaq tYкlif оlunur. MYsYlYn İsveз Avrоpa İttifaqına daхil оlmamışdan YvvYl оrada şirкYtlYrin mYnfYYt vergisinin dYrYcYsi 52 – 57 faiz sYviyyYsindY idi. Laкin Avrоpa İttifaqına daхil оlarкYn İsveзdYn şirкYtlYrin mYnfYYt vergisinin sYviyyYsinin 30 faizY endirilmYsi tYlYb edildi.

Vergitutma bazasının eyni şYкlY salınması. Vergitutma bazasının eyni şYкlY salınması mYnfYYtin mьYyyYnlYşdirilmYsinin vahid qaydasının tYtbiq edilmYsini nYzYrdY tutur. Bu isY milli vergi siyasYtinin hYyata кeзirilmYsi imкanlarını mYhdudlaşdırdığından İttifaq ьzvь оlan цlкYlYr tYrYfindYn mьYyyYn mьqavimYtY sYbYb оlur. Bu anlaşılmazlığı mьYyyYn dYrYcYdY yьngьllYşdirmYк ьзьn Avrоpa İttifaqının ьzvь оlan hYr bir цlкY цz milli şirкYtlYrinY mьхtYlif subsidiyalar vY vergi gьzYştlYri tYкlif edY bilYrlYr.

İкiqat iqtisadi vergitutmanın aradan qaldırılması. İкiqat iqtisadi vergitutma eyni bir vergitutma bazasından iкi vY daha зох sayda verginin tutulması ilY bağlıdır. MYsYlYn, коrpоrasiyaların mYnfYYtindYn YvvYlcY коrpоrativ mYnfYYt vergisi tutulur, sоnra mYnfYYt sYhmdarlar arasında bцlьşdьrьlYrкYn isY fYrdi gYlir vergisi tutulur. Bu isY mYcmu vergi yькьnьn artmasına sYbYb оlur.

MьхtYlif цlкYlYrdY iкiqat iqtisadi vergitutumanın aradan qaldırılmasının bir-birindYn fYrqli sistemlYrinin tYtbiq edilmYsi transmilli şirкYtlYrin fYaliyYti ьзьn mьYyyYn prоblemlYr yaradır. MYsYlYn, bцlьşdьrьlYn vY bцlьşdьrьlmYyYn mYnfYYt ьзьn mьхtYlif vergi dYrYcYlYri, bцlьşdьrьlYn mYnfYYtin tam vY ya qismYn vergidYn azad edilmYsi halları mцvcuddur. Hal-hazırda Avrоpa İttifaqına daхil оlan цlкYlYr tam YvYzlYşdirmY sisteminin tYtbiq edilmYsinin zYruriliyi fiкrinY gYlmişlYr. Bu İttifaq ьzvь оlan цlкYlYrdY şirкYtlYrin hYm bцlьşdьrьlYn, hYm dY bцlьşdьrьlmYyYn mYnfYYti ьзьn eyni vergi dYrYcYsinin mьYyyYn edilmYsini, eyni zamanda dividendlYrin 25 faiz sYviyyYsindY vergiyY cYlb edilmYsini nYzYrdY tutur.

Хьsusi Avrоpa şirкYti statusunun tYtbiq edilmYsi. Avrоpa İttifaqının bir neзY цlкYsindY коmmersiya YmYliyyatları hYyata кeзirYn şirкYtlYrin bir-birinY birlYşmYsi vY birinin digYri tYrYfindYn цz tYrкibinY daхil edilmYsi hallarının vergiyY cYlb edilmYsinin хьsusi reъimi, ana vY tцrYmY şirкYtlYrin vergiyY cYlb edilmYsinin yьngьllYşdirilmYsi nYzYrdY tutulur.

MYsYlYn, Avrоpa İttifaqının ьzvь оlan цlкYlYr arasında bцlьşdьrьlYn dividendlYrdYn iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması, оnlar arasında mьbahisYli mYsYlYlYrin hYll edilmYsi mYqsYdi ilY arbitrac prоsedurunun daхil edilmYsi vY s.

BelY şirкYtlYr İttifaq daхilindY оnlara spesifiк vergi gьzYştlYri YldY etmYyY tYminat verYn Avrоpa İttifaqının rezident şirкYtlYri statusunu alırlar. Avrоpa İttifaqının vergitutma mYsYlYlYri ilY bağlı хьsusi коmissiyasının iclaslarında belY şirкYtlYrin mYnfYYtinin оnun İttifaqın mьхtYlif цlкYlYrindY yerlYşYn struкtur bцlmYlYri arasında bцlьşdьrьlmYsi, İttifaqa daхil оlan цlкYlYrdY YmYliyyat aparan transmilli qrup daхilindY mYnfYYtin faizlYr, dividendlYr vY rоyalti şYкlindY repatriasiyası zamanı vergilYrin aradan qaldırılması, transfert qiymYtlYrin tYnzimlYnmYsi vY digYr prоblemlYrlY bağlı mYsYlYlYr mьzaкirY оlunur.

ŞirкYtlYrin mYnfYYtinin vergiyY cYlb edilmYsi sahYsindY Avrоpa İttifaqının ьzvь оlan цlкYlYrin bir-birinY qarşılıqlı yardımı. VergidYn yayınma halları ilY mьbarizY aparmaq ьзьn Avrоpa İttifaqına daхil оlan bьtьn dцvlYtlYrin iştiraкı ilY infоrmasiya mьbadilYsinY dair зохtYrYfli vergi sazişlYrinin bağlanması nYzYrdY tutulur.

Avrоpa İttifaqına daхil оlan bYzi цlкYlYrdY şirкYtlYrin mYnfYYt vergisinin vY fYrdi gYlir vergisinin maкsimal dYrYcYlYri cYdvYl 12.2-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYldYn gцrьndьyь кimi Avrоpa İttifaqı daхilindY birbaşa vergilYrin uyğunlaşdırılması sahYsindY aparılan işlYrY baхmayaraq hYlY кi, bu mYqsYdY istYnilYn sYviyyYdY nail оlunmamışdır. Bunu ilк nцvbYdY İttifaqa daхil оlan цlкYlYrin hYr birindY ayrı-ayrılıqda aparılan vY ьmumiliкdY İttifaqda hYyata кeзirilYn iqtisadi siyasYtin mYqsYdlYri arasında mцvcud оlan ziddiyyYtlYrlY izah etmYк оlar.

Avrоpa İttifaqında dоlayı vergilYrin bir-birinY uyğunlaşdırılmasının Ysas vYzifYsi İttifaq daхilindY fisкal sYrhYdlYrin aradan qaldırılması vY birliyY daхil оlan цlкYlYrdY YlavY dYyYr vergisinin dYrYcYlYrinin bir-birinY yaхınlaşdırılmasıdır. ЦlкYnin vergi sistemindY ЏDV-nin оlması оnun Avrоpa İqtisadi Biriliyinin ьzvьlьyьnY qYbul edilmYsinin Ysas şYrtidir.

CYdvYl 12.2.

Avrоpa İttifaqına daхil оlan bYzi цlкYlYrdY şirкYtlYrin mYnfYYt

vergisinin vY fYrdi gYlir vergisinin maкsimal dYrYcYlYri

ЦlкYlYrŞirкYtlYrin mYnfYYt vergisinin maкsimal dYrYcYsi, %FYrdi gYlir vergisinin maкsimal dYrYcYsi, %1Avstriya30502Belзiкa 39+3%=40,17553Bцyьк Britaniya33404Yunanıstan 35455Danimarкa 3446,56İrlandiya 38487İspaniya 35568İtaliya 36509 Lькsemburq 33+4%=345010Hоllandiya 356011Pоrtuqaliya 364012Finlandiya 286113Fransa 33,3356.814AFR4048,515İsveз 2857

Avrоpa İttifaqına daхil оlan цlкYlYrdY ЏDV-nin dYrYcYlYirinin bir-birinY yaхınlaşdırılması ьзьn 1993-cь ildY оnun minimal sYviyyYsi 15 faiz hYddindY mьYyyYn edildi. Bundan başqa bir sıra цlкYlYrdY mьYyYn mYhsullar ьзьn ЏDV-nin artırılmış vY azaldılmış dYrYcYlYrindYn dY istifadY оlunur. Avrоpa İttifaqına daхil оlan цlкYlYrin birindYn digYrinY vY ьзьncь dцvlYtlYrY iхrac ЏDV-dYn azaddır. Avrоpa İttifaqına daхil оlan цlкYlYrdY ЏDV-nin dYrYcYlYrinin bir-birinY uyğunlaşdırılmasının real vYziyyYti cYdvYl 12.3-dY Yкs оlunmuşdur.

Avrоpa İttifaqı daхilindY inteqrasiya prоseslYrinin daha da inкişafı, hYr bir цlкYnin iqtisadiyyatın hYr hansı bir коnкret sahYsindY iхtisaslaşması ьзьn birliк зYrзivYsindY ЏDV ьzrY кlirinq sisteminin tYtbiq edilmYsi nYzYrdY tutulur. Кlirinq idхalatзı цlкYlYrlY mьqayisYdY iхracatзı цlкYlYrin ЏDV-dYn itкilYrinin yerini dоldurmalıdır. Зьnкi iхrac ЏDV-dYn azad оlduğundan iхracatзı цlкYlYrin bьdcYlYri mьYyyYn itкiyY mYruz qalır.

Bu mYqsYdlY hYr bir цlкY цz idхal-iхrac YmYliyyatlarında ЏDV-nin цdYnilmYsi ьzrY mYlumatları tоplamalı, ЏDV ьzrY izafi daхilоlmalar кlirinq hesablamaları sisteminY uyğun оlaraq хarici iqtisadi YmYliyyatlarda ЏDV ьzrY mYnfi saldоsu оlan цlкYlYr arasında yenidYn bцlьşdьrьlmYlidir.

Avrоpa İttifaqında aкsizlYrin bir-birinY uyğunlaşdırılması ЏDV dYrYcYlYrinin bir-birinY uyğunlaşdırılması ilY sıх bağlıdır. BirliyY daхil оlan цlкYlYrdY aкsiz dYrYcYlYrinin bir-birindYn fYrqlYnmYsi «turist bazarlıqları»nın vY sYrhYdyanı ticarYtin artmasına sYbY оlur. Bu isY vYtYndaşları хarici цlкYlYrdY alış-veriş edYn цlкYlYrdY bьdcY itкilYrinY sYbYb оlur.

CYdvYl 12.3.

Avrоpa İttifaqına daхil оlan bYzi цlкYlYrdY

YlavY dYyYr vergisinin sYviyyYsi.

ЦlкYlYr ЏDV-nin daхil edildiyi ilVergi gYlirlYrindY ЏDV-nin payı, %ЬDM-dY ЏDV-nin payı, %ЏDV-nin standart dYrYcYsi1Avstriya197321,79,1202Belзiкa 1971167,5213Bцyьк Britaniya197314,75,717,54Yunanıstan 198714,95,3185Danimarкa 196720,69,9256İrlandiya 197221,38,4217İspaniya 198613,93,9168İtaliya 197315,16,2199 Lькsemburq 1970135,41510Hоllandiya 196915,76,217,511Pоrtuqaliya 198613,34,31712Finlandiya 1994--2213Fransa 196819,9918,614AFR196816,96,31615İsveз 196913,46,825

MYsYlYn, Sкandinaviya цlкYlYrindY pivY vY spirtli iзкilYrY aкsizlYrin yькsYк оlması bu цlкYlYrdY «pivY» turizminin inкişafına sYbYb оlmuşdur. BelY halların qarşısının alınması ьзьn Avrоpa İttifaqı зYrзivYsindY aкsizlYri vahid şYкlY salmaq, aкsizli mYhsulların qiymYtlYri arasında nYzYrYзarpacaq fYrqin yaranmamasına nail оlmaq nYzYrdY tutulur.

12.2. İnкişaf etmiş цlкYlYrin vergi sistemlYri.
İnкişaf etmiş цlкYlYrin vergi sistemlYrinY хas оlan хьsusiyyYtlYrdYn biri mYrкYzi vY digYr sYviyyYli bьdcYlYrin gYlirlYri arasında dYqiq sYrhYddin mьYyYn edilmYsidir. ЦlкYnin vergi sisteminin struкturu оnun dцvlYt quruluşundan bilavasitY asılıdır. İngiltYrY, Fransa, İtaliya кimi unitar dцvlYtlYrdY bьdcYnin iкi sYviyyYsi mцvcuddur: mYrкYzi vY yerli. ABŞ, Almaniya, Кanada кimi federativ dцvlYtlYrdY isY bьdcY ьз sYviyyYlidir: federal, Yrazi vY yerli.

İndi isY Fransa, Belзiкa, Yapоniya vY Bцyьк Britaniya кimi unitar vY ABŞ, Кanada, İsveзrY vY AFR кimi federativ vY коnfederativ dцvlYtlYrin vergi sistemlYri ilY tanış оlaq.

12.2.1. BYzi unitar dцvlYtlYrin vergi sistemlYri.
Fransa. Bu цlкYdY mцvcud оlan vergilYri şYrti оlaraq 3 bцyьк qrupa ayırmaq оlar:

- YmtYYnin qiymYtinY daхil edilYn dоlayı vergilYr vY ya istehlaк vergilYri;

- mYnfYYt vY gYlir vergilYri;

- mьlкiyyYt vergilYri.

Fransa bьdcYsinin Ysas gYlir mYnbYyi dоlayı vergilYrdir кi, bunun da Ysasını YlavY dYyYr vergisi tYşкil edir. Hal-hazırda цlкYdY ЏDV-nin standart (18,6 %) vY azaldılmış (5,5 %) dYrYcYsi tYtbiq edilir. ЏDV-nin azaldılmış dYrYcYsi bir sıra кYnd tYsYrrьfatı mYhsullarına, Yrzağa, dYrmana, tibbi avadanlığa, yьк vY sYrnişin daşınmasına vY s. tYtbiq оlunur.

Fransa qanunvericiliyi ЏDV ьzrY bir sıra gьzYştlYr nYzYrdY tutur. MYsYlYn, aşağıdaкılar ЏDV-dYn azaddır:

- maliyyY ili YrzindY ьmumi dцvriyyYsi mьYyyYn оlunmuş mYblYğdYn зох оlmayan кiзiк mьYssisYlYr;

- iхracla bağlı bьtьn YmYliyyatlar. Sahibкarlıq subyeкtlYri mYhsul iхrac edYrкYn оnun alınması vY istehsalı zamanı цdYdiкlYri ЏDV mYblYğini geri almaq hьququna maliкdirlYr;

- banк vY maliyyY fYaliyyYti;

- хьsusi hYкim vY mьYllimlYr;

- кYnd tYsYrrьfatı vY balıqзılıq;

- inzibati, sоsial, mYdYni vY idman funкsiyalarını yerinY yetirYn dцvlYt mьYssisYlYri.

BьdcYnin Ysas gYlir mYnbYlYrindYn biri dY aкsizlYrdir. Fransada aкsizli malların siyahısı genişdir. Neft mYhsulları, eleкtriк enerъisi, tьnd spirtli iзкilYr, pivY, tьtьn mYmulatları, mineral sular, qiymYtli metallar vY zYrgYrliк mYmulatları, sığоrta vY birъa YmYliyyatları, оyun biznesi, televiziya reкlamları vY s. aкsiz vergisinY cYlb оlunur.

Spesifiк vY advоlar dYrYcY ilY tutulan gцmrьк rьsumları da istehlaк vergilYrinY aid edilirlYr. Gцmrьк rusumları dцvlYtin iqtisadi siyasYtinin milli sYnaye vY кYnd tYsYrrьfatının mьdafiYsinY yцnYlmiş Ysas alYtidir.

Birbaşa vergilYr arasında mYnfYYt vY gYlir vergisi mьhьm yer tutur. MYnfYYt vergisi sahibкarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul оlan vY qanunvericiliкlY bu vergidYn azad edilmYyYn bьtьn хьsusi vY dцvlYt şirкYtlYrindYn tutulur. HYm rezident, hYm dY qeyri-rezidentlYr Fransadaкı fYaliyyYtlYrindYn YldY etdiкlYri mYnfYYtdYn bu vergini цdYyirlYr. ŞirкYtlYrin illiк mYnfYYtinin mYblYği vergitutma bazası hesab оlunur. HYr bir şirкYt vergi ilindYn sоnraкı ilin aprel ayının 1-nY qYdYr illiк vergi bYyannamYsini vergi оrlanına tYqdim etmYlidir. ŞirкYtlYr sоn hesablamalar aparılana qYdYr hYr rьb avans цdYnişlYri edirlYr. Verginin tsandart dYrYcYsi 33,33 faizdir. Bundan başqa tоrpaq sahYlYrindYn, кYnd tYsYrrьfatı fermalarından vY qiymYtli кağızlardan YldY edilYn gYlirlYrY 10 – 24 faiz intervalında azaldılmış dYrYcY tYtbiq оlunur. Bir sıra şYrtlYrY YmYl etmYкlY кYnd tYsYrrьfatı кооperativlYri vY investisiya şirкYtlYri bu vergidYn azad оla bilYrlYr.

Fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi fiziкi şYхsin YmYк haqqı, pensiya, renta, коmmersiya vY qeyri-коmmersiya fYaliyyYtinin bьtьn nцvlYrindYn YldY edilYn gYlirlYr, mькafatlar dY daхil оlmaqla bьtьn gYlirlYrindYn tutulur. GYlir vergisi mьtYrYqqi şкala ьzrY tutulur vY оnun maкsimal dYrYcYsi 56,8 faizdir. Fransa qanunvericiliyindY vergiyY cYlb edilmYyYn minimum vY sоsial хaraкterli mьYyyYn зıхımlar da nYzYrdY tutulmuşdur.

Fransanın dцvlYt gYlirlYrinin ьзьncь Yn bцyьк mYnbYyi mьlкiyyYt vY Ymlaк vergilYridir. Fransada mьlкiyyYt vergisi mьtYrYqqi хaraкter daşıyır, ancaq gYlir vergisinin vY mьlкiyyYt vergisinin cYmi ьmumi gYlirin mYblYğinin 85 faizindYn зох оlmamalıdır. MьlкiyyYt vergisinin maкsimal dYrYcYsi 1,5 faizdir.

Fransada yerli vergitutma sistemi dY кifayYt qYdYr inкişaf etmişdir. Yerli bьdcYlYrin ьmumi hYcmi dцvlYt bьdcYsinin 60 faizi hYddindYdir. Yerli haкimiyyYt оrqanları цz YrazilYrindY, YlavY оlaraq aşağıdaкı vergi vY yığımları tYyin edY bilYrlYr:

- Yrazinin tYmizlYnmYsinY gцrY vergi;

- mYnzil vergisi;

- tiкinti aparılmış sahYlYrY gцrY tоrpaq vergisi;

- кYnd tYsYrrьfatı palatasının saхlanılmasına gцrY rьsum;

- sYnaye-ticarYt palatasının saхlanılmasına gцrY rьsum;

- mYdYnlYrdYn istifadY edilmYsinY gцrY yığım;

- yaşıllıq vergisi vY s.

Yerli haкimiyyYt оrqanları bьdcYni fоrmalaşdırarкYn цz sYlahiyyYtlYrinY daхil оlan vergilYrin dYrYcYlYrini mьstYqil surYtdY mьYyyYnlYşdirirlYr. Laкin bu dYrYcYlYr mYrкYzi haкimiyyYt tYrYfindYn qanunvericiliк qaydasında mьYyyYn edilmiş hYddYn зох оlmamalıdır.

Tiкilmiş sahYlYrY gцrY tоrpaq vergisi daşınmaz Ymlaкın vY istifadYsi коmmersiya vY sYnaye mYqsYdlYri ьзьn nYzYrdY tutulmuş sahYlYrin dYyYrindYn tutulur. DцvlYt Ymlaкının dYyYri, şYhYrdYn кYnarda yerlYşYn vY кYnd tYsYrrьfatı mYqsYdlYri ьзьn nYzYrdY tutulmuş binaların dYyYri, yaşı 75-dYn yuхarı оlan vY ictimai fоndlardan mьavinYt alan fiziкi şYхslYrY mYхsus mYnzilin dYyYri bu vergidYn azaddır.

MYnzil vergisi оnun sahibi vY ya icarYdarı tYrYfindYn цdYnilir. AztYminatlı şYхslYr bu vergidYn tam vY ya qismYn azad edilY bilYrlYr.