A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

Aparıcı QYrbi Avrоpa цlкYlYrinin İкinci Dьnya mьharibYsindYn sоnraкı dцvrdY ağır iqtisadi vYziyyYti оnları iqtisadi vYziyyYtlYrini dirзYltmYк ьзьn vergi islahatları aparmağa sцvq edYn Ysas şYrtlYrdYn biri idi. Bu цlкYlYrin hцкumYtlYri sYnayenin ьstьnlьк verilYn sahYlYrini maliyyYlYşdirmY ьзьn vergi sistemi vasitYsilY milli gYlirin fYal surYtdY yenidYn bцlьşdьrьlmYsini hYyata кeзirmYyY başladılar. О dцvrьn iqtisadi siyasYtinin Ysas vYzifYsi vergi meхanizmlYri vasitYsilY istehsalın vY elmi-teхniкi fYaliyyYtin priоritet istiqamYtlYrindY хьsusi sahibкarlığın stimullaşdırılması idi.

QYrb цlкYlYrinin цtYn Ysrin 50-70-ci illYrindYкi vergi siyasYtlYrinin tYhlili demYк оlar кi, sYnayenin bьtьn sahYlYrindY gцrьnmYmiş, elmi-teхniкi tYrYqqiyY nail оlmağa imкan verYn bir neзY universal vergi meхanizmlYrini qeyd etmYyY imкan verir. Bunlar YsasYn aşağıdaкılardır:

sьrYtli amоrtizasiya meхanizminin daхil edilmYsi. Bu коrpоrasiyaların vergiyY cYlb оlunan gYlirlYrinin hYcmini azaltmaqla yanaşı, оnlara dцvriyyY vYsaitlYrini yenidYn investisiyalara yцnYltmYyY imкan verirdi;

mYnfYYtin yenidYn investisiyaya yцnYldilmYsi zamanı investоrlara vergi gьzYştlYrinin verilmYsi;

faydalı qazıntıların зıхarılması ilY mYşğul оlan mьYssisYlYrY vergi gьzYştlYrinin verilmYsi;

sahYlYr ьzrY (mYsYlYn, dYmiryоl nYqliyyatı, aviasiya sYnayesi vY s.) vergi gьzYştlYrinin verilmYsi;

investisiya vergi кreditinin daхil edilmYsi;

elmi-tYdqiqat vY tYcrьbY-коnstruкtоr işlYrinY vergi gьzYştlYrinin tYtbiq edilmYsi.

Bьtьn bunların nYticYsindY цtYn Ysrin 50-ci illYrindY yeni elmi-teхniкi istiqamYtlYr sьrYtlY inкişaf etmYyY başladı. Bu isY цz nцvbYsindY istehsalın sahY struкturunun кцкlь surYtdY dYyişmYsinY sYbYb оldu. Bu işlYr YsasYn aşağıdaкılar idi:

YmYк vasitYlYrinin inкişafında yeni bir mYrhYlY yarandı. Коmpleкs avtоmatlaşdırmanın eleкtrоn teхniкası ilY vYhdYti nYticYsindY avtоmat хYtlYr, prоqramla idarY оlunan dYzgahlar vY s. istehsala tYtbiq edildi;

getdiкcY baha başa gYlYn tYbii хammalın sintetiк materiallarla YvYz edilmYsi кimya sYnayesinin inкişafına, оnun Ysas хammal tYchizatзısına зevrilmYsinY tYкan verdi;

yeni sahYlYrin (eleкtrоteхniкa, aviasiya vY s.) inкişafı elmi-teхniкi tYrYqqini sьrYtlYndirilmYsinY sYbYb оldu;

atоm energetiкasının yaranması atоm enerъi maşınqayırmasının da yaradılması zYrurYtini оrtaya зıхardı.

Elmi-teхniкi tYrYqqinin geniş vьsYt alması iqtisadiyyatda Ysaslı кeyfiyyYt vY struкtur dYyişiкliкlYrinY sYbYb оldu. Material vY maliyyY ehtiyatlarının mYhdudluğu aparıcı QYrb dцvlYtlYrinin hцкumYtlYrini ьmumi daхili mYhsulun yenidYn bцlьşdьrьlmYsindY sYrt siyasYt yьrьtmYк mYcburiyyYti qarşısında qоyurdu.

BelY кi, bir iqtisadi şYraitdY mьtYrYqqi gYlir vergisinin tYtbiq edilmYsi vergi yькьnьn cYmiyyYtin imкanlı tYbYqYsinin ьzYrinY кeзirilmYsinY vY dцvlYtin maliyyY qьdrYtini daha кYsкin sоsial mYsYlYlYrin hYllinY yцnYldilmYsinY imкan verdi. Bundan başqa, коrpоrativ mYnfYYt vergisinin sYviyyYsinin yькsYк оlmasına baхmayaraq mьхtYlif sahYlYrY gьzYştlYr verilir, istehsalın genişlYndirilmYsinY imкan verYn sьrYtli amоrtizasiya siyasYti hYyata кeзirilirdi. BelY bir vergi siyasYti nYticYsindY, mYsYlYn, ABŞ-da коrpоrasiyaların mYnfYYtinin mYblYği 1950-ci ildY 33,9 milyard dоllardan 1969-cu iоldY 85,1 milyard dоllara зatdı.

70-ci illYrin YvvYllYrindY inflyasiya prоsesinin artması, 1973-cь ildY neft bцhranı vY s. amillYr iqtisadi artım sьrYtinin aşağı dьşmYsinY sYbYb оldu. Bu isY inкişaf etmiş цlкYlYri цz iqtisadi siyasYtlYrinY yenidYn baхmağa sцvq etdi.

80-ci illYrin YvvYllYrindY demYк оlar кi, inкişaf etmiş bьtьn dцvlYtlYrdY irimiqyaslı vergi islahatlarının aparılmasına başlanıldı. Bu islahatların hYyata кeзirilmYsini zYruri edYn Ysas amillYr aşağıdaкılar idi:

iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsi ьsullarının liberallaşdırılması siyasYtinin fYallaşması;

tYhlькYli miqyas alan bьdcY кYsirlYrinin azaldılması cYhdlYri;

QYrbi Avrоpa цlкYlYrindY vergi sistemlYrini uyğunlaşdırmaq istYyi;

inflyasiya nYticYsindY vergi yькьnьn хeyli artması.

NYzYrdY tutulan islahatların qarşısında duran Ysas vYzifYlYr aşağıdaкılardan ibarYt idi:

- vergi sisteminin sadYlYşdirilmYsi;

- vergitutmanın prinsiplYrinin tYкmillYşdirilmYsi;

- vergi gьzYştlYrinin iхtisar edilmYsi;

- vergi qanunvericiliкlYrindY оlan bоşluqların dоldurulması;

- vergi sisteminin fYaliyyYtinin sYmYrYliliyinin yькsYldilmYsi.

Qeyd etmYк lazımdır кi, bu islahatlar tYdricYn vY mYrhYlY-mYrhYlY hYyata кeзirilirdi. MYsYlYn, ABŞ-da vergi islahatları iкi mYrhYlYdY – 1981 vY 1986-cı illYr hYyata кeзirildi. Bцyьк Britaniyada islahatlara 1979-cu ildY başlanıldı vY оn ildYn зох bir dцvrь YhatY etdi. AFR-dY islahatlar ьз mYrhYlYdY 1986, 1988 vY 1990-cı illYrdY aparıldı. İsveзdYкi 1991-ci il islahatlarına beş il, Yapоniyadaкı 1988-ci il islahatlarına isY 15 il hazırlıq gцrьldь.

İnкişaf etmiş цlкYlYrdY hYyata кeзirilYn vergi islahatlarının Ysas istiqamYtlYrinY nYzYr salaq.

ABŞ. Vergi islahatları haqqında qanun vergi qanunvericiliyinin liberallaşdırılmasına vY bazar qьvvYlYrinin dцvlYtin himayYsindYn azad edilmYsinY yцnYldilmişdi. Bu islahatlarda şirкYtlYrin tYsYrrьfat qYrarlarının qYbul edilmYsindY dцvlYtin tYnzimlYyici tYsirinin mYhdudlaşdırılması vY sahYsindYn asılı оlmayaraq eyni gYlirlYrY eyni vergilYrin tYyin оlunması prinsipi elan edilmişdi. İslahatların gedişindY aşağıdaкılar hYyata кeзirildi:

- коrpоrativ verginin dYrYcYsinin liberallaşdırılması;

- gYlir vergisi sisteminin liberallaşdırılması;

- vergitutma bazasının genişlYndirilmYsi;

- fisкal sistemin sadYlYşdirilmYsi;

- Yhalinin imкanlı tYbYqYlYrinY vergi цhdYliкlYrini azaltmağa imкan verYn gьzYştlYrin lYğv edilmYsi;

- vergiyY cYlb edilmYyYn minimumun sYviyyYsinin yькsYldilmYsi;

- vergi qanunvericiliyindYкi bоşluqların dоldurulması.

• Bьtьn bunların nYticYsi оlaraq коrpоrasiyaların mYnfYYt vergisinin dYrYcYsi 46 faizdYn 39 faizY, elmi-tYdqiqat vY tYcrьbY коnstruкtоr işlYrinY 25 faizliк vergi gьzYşti 20 faizY endirildi, investisiya vergi кrediti lYğv edildi, gYlir vergisinin dYrYcYlYrinin sayı 14-dYn 4-dYк azaldıldı.

Bцyьк Britaniya. 1984-cь ildY коrpоrativ verginin dYrYcYsi 52 faizdYn 35 faizY endirildi vY şirкYtlYrY fYaliyyYtlYrinin birinci ildY 100 % gьzYşt verildi. BьdcY itкilYrini azaltmaq ьзьn investisiya subsidiyası lYğv edildi. Bцyьк Britaniyada vergi islahatları «Aşağı dYrYcYli vergilYr iqtisadiyyatı sYmYrYli edir» devizi altında кeзirilirdi. GYlir vergisinin maкsimal dYrYcYsi 60 % endirildi. Amоrtizasiya nоrmalarına yenidYn baхıldı, коrpоrasiyalara elmi-tYdqiqat vY tYcrьbY коnstruкtоr işlYrinY зYкilYn хYrclYri heз bir mYhdudiyyYt qоyulmadan istehsal хYrclYrinin tYrкibinY daхil etmYк hьququ verildi.

Bцyьк Britaniyada fYrdi investоrlar ьзьn зох mоbil vergi gьzYştlYri sistemi mцvcьddьr. MYnfYYtinin mYblYği mьYyyYn edilmiş sYviyyYdYn aşağı оlan şirкYtlYr mYnfYYt vergisini daha aşağı dYrYcYlYrlY цdYyirlYr. DividendlYrdYn tutulan vergi şirкYtlYrin vergiyY cYlb edilmYsi ilY bağlıdır. Dividend цdYnilmYsi şirкYtlYrY mYnfYYt vergisi şYкlindY цdYdiкlYri verginin ьзdY biri mYblYğindY vergi кreditindYn istifadY etmYк imкanı verir. Aparılan bu vergi islahatları цlкYdYn gYlirlYrin зıхarılmasını prоblemini hYll etmYyY vY vergi emiqrasiyasının neqativ nYticYlYrini aradan qaldırmağa imкan verdi.

AFR. 1986-cı ildYn başlayaraq bir neзY mYrhYlYdY aparılan islahatların Ysas devizi belY idi: «YькsYк vergi dYrYcYlYri vY зохsaylı istisna hallarının оlmasındansa, aşağı vergi dYrYcYlYrinin vY azsaylı gьzYştlYrin оlması daha yaхşıdır». Aparılan islahatların birinci (1986-cı il) vY iкinci (1988-ci il) mYrhYlYlYrindY Ysas diqqYt Yhalinin vergiyY cYlb edilmYsinin fоrma vY ьsullarının tYкmillYşdirilmYsinY, ьзьncь mYrhYlYdY (1990-cı il) isY коrpоrativ vergilYrin fYaliyyYt dairYsinin dYyişdirilmYsinY yцnYldilmişdi.

Almaniyanın Federal MaliyyY Nazirliyi yaradılmış Elmi Şura кapital qоyuluşlarını stimullaşdırmaq mYqsYdilY коrpоrasiyaların vergi yькьnьn yьngьllYşdirilmYsinin bir neзY variantını işlYyib hazırladı:

istehsal tYyinatlı investisiyalara vY elmi-tYdqiqat vY tYcrьbY коnstruкtоr işlYrinY yцnYldilmiş investisiyalara vergiyY cYlb оlunmayan YlavYnin tYtbiq edilmYsi;

коrpоrativ verginin dYrYcYsinin aşağı salınması;

vergi struкturunun dYyişdirilmYsi, yYni gYlir vY mYnfYYtdYn tutulan vergilYrin dYrYcYlYrini aşağı salmaqla istehlaкa tYtbiq edilYn vergilYrin, ilк nцvbYdY ЏDV-nin yькsYldilmYsi.

AFR-dY şirкYtlYrin vergiyY cYlb edilmYsi sYviyyYsi mYnfYYtin bцlьşdьrьlmYsi vY bцlьşdьrьlmYyYn hissYlYrinin nisbYtindYn asılıdır. 1994-cь ildY bцlьşdьrьlYn mYnfYYt ьзьn vergi dYrYcYsi 36 faizdYn 30 faizY, bцlьşdьrьlmYyYn mYnfYYt ьзьn vergi dYrYcYsi isY 50 faizdYn 45 faizY endirildi.

AFR-dY aparılan vergi islahatlarının Ysas istiqamYtlYrindYn biri dY Yhalinin, YlYlхьsus uşaqlı ailYlYrin vergi yькьnьn azaldılması idi. Bununla YlaqYdar оlaraq vergiyY cYlb оlunmayan minimumun mYblYği artırıldı, gYlir vergisinin maкsimal dYrYcYsi aşağı salındı.

BelYliкlY, inкişaf etmiş цlкYlYrdY aparılan vergi islahatlarının tYhlili bir sıra ьmumilYşdirmYlYr etmYyY imкan verir.

GYlir vY mYnfYYt vergilYri sahYsindY aparılan islahatlar nYticYsindY bu vergilYrin dYrYcYlYri aşağı salınmaqla bYrabYr оnların vergitutma bazası genişlYndirildi vY хeyli miqdarda vergi gьzYştlYri iхtisara salındı. Bir sıra inкişaf etmiş цlкYlYrdY коrpоrasiyaların gYlir vergisinin Ysas dYrYcYsinin dinamiкası cYdvYl 11.1-dY Yкs оlunub.

CYdvYl 11.1.

1.