A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
450
keçmişdir: 1) 20-ci illərin əvvəllərindən 40-cı illərin sonlarına qədər və 2) 50-ci illərin əvvəllərindən 80-ci illərin sonlarına qədər. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin Cənubdakı inkişaf mərhələlərinin formal baxımdan Şimaldakı inkişaf mərhələlərinə uyğun olmasına baxmayaraq, inkişafın xarakteri başqa-başqadır; belə ki, Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibi 20-ci, 30-cu, eləcə də 50-ci, 60-cı illərdə qeyri- intensiv inkişaf etdiyi halda, 40-cı illərin ortalarında və 70- ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində inqilabi sürətlə inkişaf edir. Əslində, inkişaf qeyri-intensiv və intensiv getdiyi illərdə leksik normalar bir-biri ilə tipoloji oxşarlığa malikdir ki, bu da müəyyən müqayisələr aparmağa imkan verir; istər 40-cı illərin ortalarında, istərsə də buna müvafiq olaraq 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibi əvvəlki bir neçə onillikdə görün- məmiş demokratizmə malik olur, inkişaf partlayışla gedir. Beləliklə, Cənubi Azərbaycanda da ədəbi dilin lüğət tərkibinin inkişafı Şimalda olduğu kimi müəyyən qanuna- uyğunluqlara tabedir; eyni zamanda daha dərin qatlarda yerləşən elə qanunauyğunluqlar da var ki, həm Şimalda, həm də Cənubda lüğət tərkibinin inkişafını vahid hadisə kimi idarə edir, …əgər belə olmasa idi, Cənubda inkişafın partlayışlarla getməsi mümkün olmazdı; məsələ burasın- dadır ki, milli dirçəlişin vüsət aldığı məqamlarda Şimalla Cənub leksik normanın inkişafı baxımından mümkün qədər bir-birinə yaxınlaşır, maksimum yaxınl-aşmaya isə linqvistik deyil, ekstralinqvistik amillər mane olur.
* * * F. de Sössür göstərir ki, «…dilin qeyri-sabitliyi ancaq zamanın hərəkəti ilə müəyyən olunur. Beləliklə, coğrafi
451
müxtəliflik ümumi hadisənin ancaq ikinci aspekti kimi qarşıda dayanır» 1 .
baxımından fərqlərin yaranması, prinsip etibarilə son dövrlərə aiddir – sosialist inqilabının qələbəsindən sonra Şimalda ictimai şüura əsaslı şəkildə təsir edən dil quruculuğu prosesi getdi; bunun da mühüm vəzifələrindən biri, məlum olduğu kimi, terminologiya məsələsi idi. Terminologiya məsələlərinin müzakirəsi, rus-Avropa dil- lərindən gələn terminologiyanın qəbulu, milli dilin daxili potensiyası əsasında termin yaradıcılığı prosesləri elə bir münasibət formalaşdırdı ki, bu, dərhal Şimalda funksional olan ədəbi dilin lüğət tərkibində təbəddülat yaratdı. Tərcümə işinin genişlənməsi (xüsusən Avropa yönümü üzrə) də lüğət tərkibinin keyfiyyətinə təsir etdi. Halbuki Cənubda Azərbaycan dilinin amansızcasına sıxışdırılması onu məişət, bir də az-çox poeziya dili səviyyəsində saxladı. Düzdür, 1944-1946-cı illərdə – inqilab illərində bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq ədəbi dilin canlanması müşahidə edilir, lakin bu da uzun sürmədi; Şimalla Cənub arasındakı söz-termin mübadiləsi (əlbəttə, ədəbi dil norması səviyyəsindən) davamlı olmadı. Həm də təkcə ona görə yox ki, vaxt az idi, həm də ona görə ki, Cənubla Şimal arasında artıq ictimai-mənəvi (və mədəni) fərqlər nəinki yaranmış, eyni zamanda dərinləşmişdi. Lüğət tərkibi isə bu münasibətləri bir sistem halında əks etdirməyə bilməzdi və həqiqətən əks etdirirdi. M.C.Cəfərov çox doğru olaraq göstərir ki, Azər- baycan ədəbi dilinin «son 60 ildə, sosializm quruluşu şəraitində xeyli təkmilləşdiyi, daxili söz yaradıcılığı
1
235.
452
imkanlarının artdığı və lüğət tərkibinin keçmişilə müqayisə edilə bilməyəcək ölçüdə zənginləşdiyi də artıq hər kəsə məlum olan bir həqiqətdir» 1 , halbuki həmin zənginləşmə prosesi bu intensivlikdə Cənubda getməmişdir; təsadüfi deyil ki, Cənubda leksik normada pərakəndəlik hələ də güclüdür, bir tərəfdən ərəb, fars, bir tərəfdən Avropa, bir tərəfdən də ana dili sözü bəzən paralel işlənir. Bu isə, heç şübhəsiz, yazılı dil təcrübəsinin son illərədək az qala itirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Şimalla Cənub arasında ədəbi dilin lüğət tərkibindəki fərq funksional üslublara münasibətdə daha aydın görünür; tədqiqat göstərir ki, Cənubda inqilabi hərəkat dövründə – İran İslam inqilabından sonrakı ilk illərdə əsasən üç üslub mövcud olmuşdur; bədii üslub, publisist üslub, elmi üslub 2 . Bədii üslubda, qeyd etdiyimiz kimi, arxaik-etnoqrafik, arxaik-klassik leksika, danışıq leksikası kifayət qədər fəaldır. Şimalda xüsusilə 60-cı illərdən sonra ədəbi-bədii dildə folklora meyilin artması Cənubla müəyyən uyğunluq yaranmasına imkan verdi, lakin bu uyğunluq; heç şübhəsiz, çox da böyük sahəni əhatə etmirdi. Cənub şeirinin dilində ərəb, fars sözləri hətta milli dirçəliş – inqilab dövründə də (İslam inqilabı nəzərdə tutulur) Şimaldakına nisbətən çox işlənir; qəvvas, rövnəqli, dərbar, təhəmmül (Y.Şeyda); istibdad, istemar, ərş, dəstur, nabud (olmaq), iqdam (M. Dirəsrin) və s. ərəb, fars sözləri Şimalda şeir dili üçün, demək olar ki, yaddır. Cənubda bədii üslubun (ədəbi-bədii dilin) lüğət tərkibinə, sözün normativ və estetik funksiyasına inqilabi
1 M.C.Cəfərov. Azərbaycan dilində yeni söz və söz birləşmələri yaradılması problemləri. – Nitq mədəniyyəti məsələləri, Bakı, «Elm» nəş., 1988, səh. 5. 2 N.Cəfərov. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil (üslublar), «Ulduz» jur., 1989, № 1, səh. 86. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|