A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər

 316 

dayanıb özündən böyük rəisin onun ünvanına dediyi avara, 

fərsiz, maymaq təbirləri ilə sakitcə razılaşırdı. Maraqlısı bu idi 

ki, sözlər də, təbirlər də elə səhərkilərdi. Bilmirəm, təzə sözlər, 

təbirlər axtarıb tapmağa istedadımı çatmırdı onun, yoxsa bütün 

bunlar qəlibə salınmış təbirlər, sözlərdi... Bəlkə, səhər abırdan 

salınmış bu adam indi bilərəkdən, yaxud heç özü də  dərk 

etmədən səhər-səhər aldığı mənəvi zərbənin əvəzini çıxırdı bu 

yolla?! Orada zahirən itaətkar, müti olan bu adam burada başqa 

bir zahirən itaətkar və müti rəisdən həzz duya-duya intiqam 

alırdı. 

Mən "zahirən" sözünü əbəs yerə xüsusi qeyd eləmirəm. 

Mənə belə  gəlir ki, səhər-səhər orada öz ünvanına yağdırılan 

təhqirləri qeydsiz-şərtsiz qəbul etməsi sadəcə olaraq, riyakarlıq, 

saxtalıq idi və bu riyakarlıq indi burada ona istədiyi  şəkildə 

hikkəsini soyutmağa, ürəyini boşaltmağa müəyyən imkanlar 

yaradırdı. Özündən böyük rəisin "sən"inə saxta bir nəzakətlə 

"siz" deyə cavab verməsiylə o, özündən aşağıdakılara istədiyi 

kimi müraciət etmək səlahiyyəti qazanırdı. 

Şahidi olduğum bu iki oxşar hadisə haqqında düşündükcə 

mən daha çox əmin olurdum ki, bunların kökündə dayanan 

inzibati subordinasiya, iş, vəzifə etikası, adi əxlaq problemləri 

deyil. Xeyr. Bu məsələlərin  əsas mahiyyəti insan ləyaqəti 

problemi ilə bağlıdır. Daha doğrusu, haqqında danışdığım o iki 

adamın, həmin gün danlayıb söyülmüş o iki rəisin davranışında 

ləyaqətin olmamasıdır. Zənnimcə, burada, hadisələrin üçüncü 

iştirakçılarının - rəislərdən böyüyünün də xarakterini təsəvvürə 

gətirmək çətin deyil. 

Gördüklərimə  əsaslanıb onu tamamilə başqa vəziyyətdə - 

daha böyük rəis tərəfindən söyülən, təhqir olunan adam yerində 

asanca təsəvvür edə bilirəm. Bu heç də təəccüblü deyil, adətən 

başqalarının ləyaqətini ləyaqəti olmayan adamlar tapdalaya 

bilərlər. "Yuxarıdakıların" təhqir və danlaqlarına dözən, 

vəzifəcə özündən böyüklərin havasına oynayanların özlərini 

dartması, qüdrət sahibi kimi göstərməsi  ən azı gülüş doğurur. 

---

 317 

Şərəf hər üzü bir səmtə baxan ikiüzlü Yanus deyil. Lakin belə 

adamların əqidəsinə görə, iyerarxiya sisteminin öz yazılmamış 

qanunları var, mənsəb pillələriylə irəliləmək istəyirsənsə, gərək 

bu qanunları bilib onlara əməl edəsən, məsələn, gözlərini 

çəkmədən yaltaqcasına aşağıdan yuxarı bir xeyli baxsan, 

özündən aşağıdakıları təkəbbürlə yuxarıdan seyr etmək imkanı 

qazanırsan... 

Biz - əsarət zəncirini yetmiş ildən də çox bundan qabaq 

atmış bir ölkənin vətəndaşlarıyıq. Biz - sinfi, iqtisadi, ictimai 

bərabərsizliyi aradan qaldırmış, bürokratik məmur  ədəb-

ərkanına, pul kisəsinin hökmünə, zümrə bölgüsünə son qoymuş 

bir inqilabın övladlarıyıq. "Biz kölə deyilik, kölə biz deyilik" - 

bu sözlər təkcə savadın ibtidası, təməli deyil, həm də yeni 

əxlaqın, yeni dünya duyumunun - insanın öz ləyaqətini dərk 

etməsinin başlanğıcıdır. Qorkinin inqilabdan əvvəl dediyi 

"İnsan - bu ad necə də qürurla səslənir" sözləri yeni sosializm 

cəmiyyəti vətəndaşının simasında öz real, konkret təcəssümünü 

tapdı. Bütün bunlar şəksiz bir həqiqətdir. Lakin iyerarxiya 

psixologiyasının qalıqları  hələ  də  şüurlardan tamamilə 

silinməmişdir, bunun nəticəsidir ki, hər hansı bir nazirliyinmi, 

müəssisəninmi, rayonunmu rəhbərinə heç də xalq hakimiyyəti 

tərəfindən ciddi nəzarət olunan, müəyyən zaman çərçivəsində 

konkret bir vəzifəni ifa edən  şəxs kimi baxmırlar. Bəziləri bu 

vəzifə sahibini müəyyən bir rayon, vilayət, yaxud şəhər 

miqyasında hakimi-mütləq kimi bütləşdirir, vəzifə başında 

olduğu müddətdə haqq-nahaq nə  iş görürsə, hamısını haqlı 

sayırlar; baxmayaraq ki, belə rəhbər haçansa qapazaltı olmağa 

məhkumdur - vəzifədən götürülər-götürülməz təkcə öz 

günahları deyil, "sevimli" rəislərinin "paklığına səmim-

qəlbdən" inanan saysız-hesabsız  əməllərinin səhvləri, 

günahları da onun ayağına yazılacaq. Nədir bunun səbəbi? 

Yenə  də insan ləyaqəti. Eləcə  də bu ləyaqətin olmaması. Nə 

vəzifə başında olan rəisin hər hərəkətinə, hər sözünə  ləbbey 

deyənlərdə, nə  də  rəis taxtdan düşən təki ondan üz 

---

 318 

döndərənlərin heç birində insan ləyaqətindən  əsar-əlamət 

yoxdur.  Əslində, hakimiyyəti altında olanların "ürəklərinin  ən 

dərin guşəsindən" gələn bir səmimiyyətlə qulluq göstərməsinə, 

naşılıqla və ya ustacasına yaltaqlanmasına imkan və  şərait 

yaradan, bütün bunları  təqdir edən rəisin özü də  ləyaqətdən 

büsbütün məhrumdur. Tabeliyində olan və buna görə  də öz 

mənafeyi naminə, öz yerini "isti eləmək" xatirinə rəisin şəninə 

təriflər deyən, mədhiyyələr söyləyən adamın təmənnasızlığına, 

sözlərinin səmimiliyinə necə inanmaq olar?! Ünvanına tərif 

söyləyənləri mükafatlandıran rəis bu hərəkətilə  hər  şeydən 

əvvəl öz ləyaqətini alçaltmır? Təmkinli, təvazökar rəis görəndə 

ki,  əlinin altında işləyən, necə deyərlər, "ştatda olan" 

məddahlar qələmlərini itiləyib onun şəninə  qəzəl-qəsidə 

toqquşdurmağa başlayıblar - bunun nə demək olduğunu 

uzaqgörənliklə duyub fikrə getməlidir: açıq-aşkar,  birbaşa 

yaltaqlığın  artıq işə keçmədiyini dərk eləyən buqələmunlar, 

mənsəbpərəstlər arxadan və cinahlardan lağım atmağa, onu tora 

salmağa cəhd etmirlərmi? Küləyin haradan əsdiyini  əlbəəl 

duyub,  şəraitə uyğunlaşmağı bacaranlar, son dərəcə çevik, 

mütəhərrik   olurlar. Bir də ki, minüzlü adam üçün maskasını 

dəyişmək heç də  çətin deyil. Hələ dünənə kimi səhvlərimiz, 

kəsirlərimiz haqda  söhbətləri qərəzçilik, qarayaxma 

adlandıran, həyatımızın bütün məlum və  ağlagəlməz 

sahələrində yalnız və yalnız nailiyyətlər qazanıldığından, 

evlərimizin,  müəssisələrimizin, tarlalarımızın, küçələrimizin, 

bazar və mağazalarımızın ideal qəhrəmanlarla aşıb-daşdığından 

hayküylə  dəm vuranlar bu gün elə  həmin o "vətəndaşlıq 

ehtirasıyla" sevinc və  təntənə dalğasını  tənqid dalğasıyla  əvəz 

etməyə  tələsirlər. Həqiqət haqqında danışmaq həqiqəti 

deməkdən, əlbəttə, çox-çox asandır. 

Hər cür yeniləşmədən, istehsalatda, təsərrüfatda, sosial 

iqtisadi sahələrdə, cəmiyyətin  əxlaqi və  mənəvi həyatında 

bütün  əsaslı  dəyişikliklərdən həmişə qorxmuş  və elə indi də 

qəlbinin dərinliklərində qorxmaqda davam edənlərin iclas və 

---