А. Низомов, Н. Алимқулов, З. Тилляходжаева табиий географик жараёнлар

Мавжуд тог жинси қатламлари.

Ер ости сувининг муз ҳолатига кирган цисми.

Ер ости суви юзага щтарилаётган ёрикдар.

12. 
    расм. Термоабразия туфайли тўнглоқ қирғоқнинг эриб
    айвонсифат ҳолатга кириши.
    

77

Термоэрозия - абадий музлаб ётган ҳудудларнинг ўзан

бўйлаб оқар сув таъсирида эриб емирилиши туфайли вужудга
келади. Чунки оқар сувнинг ҳарорати. 0° дан паст бўлган
гўнглоқ тупроққа нисбатан илиқроқ бўлиши кузатилади.
Илиқ сув гўнглоқ грунтни эритиб, ювиб кета бошлайди.
Натижада жарликлар, пастқамликлар, водийлар вужудга
келади. Термоэрозия туфайли юз бераётган емирилиш чизиги
кўпинча термокарст, таъсирида ҳосил бўлган пастқамликлар
томон йўналган бўлади. Бундай водийларда тез-тез эримасдан
сақланиб қолган абадий музлоқ ерларнинг қ олдиқлари
тепалшслар тарзида учрайди. Улар фанда бойжарахлар дея
аталади. Бойжарахларнинг баландлиги бир неча метрдан, бир
неча ўнлаб метрга етади.
Солифлюкция — бу тушунча лотинча маъно касб этиб,
solum-тупроқ, luchus-оқим деган мазмун беради. Демак,
солифлюкция жараёни туфайли музлаган ёнбағирларнинг
ҳарорат таъсирида эриб оқмалар тарзига кириши
тушунилади. Солифлюкция баланд тоғларда учрагани каби
абадий музлаб ётувчи худудларда ҳам кузатилади. Соли-
флюкция сувга тўйинган грунтнинг ўз оғирлик кучи туфайли
ён бағир бўйлаб, қуйига томон оқишини таъминловчи асосий
куч гравитация туфайли юз беради. Тупроқ массасининг
музлаши ҳамда эриши туфайли унинг огирлиги ортиб, сув
ҳароратининг 0° дан 4° га қадар ўзгариши туфайли зичлиги-
нинг камайиши, каллоидларнинг бўкиб ҳажман ошиши
туфайли юзага келади. Солифлюкция туфайли грунт юзаси
бир фасл давомида бир неча см дан, бир неча метрга қадар
ҳаракатланиши, натижада эса солифлюкция супаларининг
вужудга келиши, айрим пастқамликларнинг текисланиши
кузатилади 14-расм. Солифлюкция тўгрисида ушбу китоб-
нинг «Гравитавдон куч туфайли юзага келувчи табиий геог-
рафик жараёнлар» мавзусида батафсил маълумот берилган.
Термокарст. Псевдокарстнинг бир кўриниши. Ушбу
жараён абадий музлоқ ерларнинг ҳарорат натижасида эриши
туфайли юзага келади. Музлаб ётган грунт эригач, уни


78

қоплаб олган қатламлар чўкиб, ер юзасида тоғарасимон

ботиқлар, водийлар, даҳаналар шаклланади. Термокарст ҳаво
ҳароратининг кўтарилиши, грунтни қоплаб олган ўрмонзор
бўйлаб ёнғин юз бериши, музлаган қатламлар бўйлаб ўсган
ўрмонзорни кесиб олиниши туфайли қуёш нурининг юза
қатламни кучлироқ иситиши, қисман антропоген таъсир
туфайли шаклланади.





14-раем. Солифлюкция туфайли супасимон рельеф
шаклларининг вужудга келиши (С.Ғ.Богам бўйича).
Озлар музлик сувлари қолдирган диагонал қат-қат ёки
горизонгал ётқизиқлар бўлиб, улар музлик узоқ дадрлар
сақланиб қолгач, эриган муз суви келтирган лойқа дельталар
ҳосил қилади. Ўша дельталар тузилишига кўра турли
ўлчамлардан иборат бўлади. Улар музликларнинг кўлами,
сақланиш даврига боғлиқ ҳолда шаклланади. Озларнинг
шаклланиши хусусидаги ғоялар тугал исботини топмаган
бўлиб, бу борадаги илмий мунозаралар ҳамон давом этмокда.


79




Баъзан озлар ташкил этган оралиқларда сув йиғилиб
кўллар вужудга келади. Бу ҳолатда ушбу сув ҳавзалари оз
кўллари деб аталади.
Тог музликларининг ҳаракат фаолияти билан боғлиқ
ҳолда юз берувчи табиий географик жараёнлар ва рельеф
шакллари. Тог музликлари материк музликларига нисбатан
жуда кичик ўлчамларда кузатилади. Улар шаклан турли-
туман бўлиб, жойлашган водийларнинг куринишига
ўхшайди. Музлик жойлашган водий қайси томонган нишаб
бўлса, муз массаси ҳам ўша тарафга томон ҳаракатланади.
Тоғ музликларининг айнан шу ҳаракатланиши хусусияти
орқали бир қанча табиий географик жараёнлар вужудга
келади. Шуни ҳам эътироф этиш керакки, музликлар
геоморфологик жиҳатдан уч (фирн-узоқв ақтдан буён
босилиб ётган ва зичлашган, муз учқунларидан иборат қор
тўплами, яъни музликнинг юқори қисми, глетчер (немисча
glatter ялтироқ демакдир) фирн - донадор тузилишига эга
бўлган, лекин муз ҳолатига келмаган ҳолда музликнинг ўрта
қисмларини ташкил этади, тип - музликнинг энг қуйи
қисмини ташкил этиб, у қатгиқ, аммо эластик ҳолатда, яъни
рельефнинг ҳолатини ўзида акс эттира олувчи бирмунча ётиқ,
тик, эгри-бугри ёки тўғри ва ҳ.к. ҳолатларда кузатилади)
қисмидан иборат бўлиб, ҳаракатланиш даражаси турли
қисмларида турлича ҳолатларда кузатилади. Шундай бўлсада,
музлик ҳаракати туфайли шаклланадиган иш уч гуруҳга
табақаланади. Улар:

1. 
   эрозия;
   
2. 
   транспортировка, яъни жинсларнинг олиб кетилиши;
   
3. 
   аккумляция (турли жинсларни тўплаш)дан иборатдир.
   Уларни қуйида алоҳида-алоҳида тарзда кўриб чиқамиз.
   

Музлик эрозияси. (Лотинча «erosion» - емириш
маъносини беради) Музликлар ўз ҳаракати туфайли
водийнинг таг қисми ҳамда ён багрида мавжуд бўлган яхлит,
монолит қояларни қириб, парчалаб юлиб олиб, узи билан
олиб кетиши жараёнида, йўл-йўлакай қояли ён багирларни


80

гўё омоч билан ер ҳайдагани каби тирнаб, турли

чуқурликдаги чизиқлар ҳосил қилади. Баъзан эса қояли ён
бағирларни ойна каби силлиқлаб ялтиратади, водийларнинг
тагани емиради. Ушбу жараён фанда экзарация деб аталади.
(Экзарация - «exaratio»- ҳайдайман деган мазмун беради) бу
музликларнинг қояли жинсларни силлиқлаши сувнинг худди
шу турдаги ишидан сон-саноқсиз ва турли ўлчамдаги чизиқ-
ларнинг мавжудлиги билан фарқланади. Экзарация туфайли
ҳосил бўлган қоялардаги чюиқлар узунасига бир неча
метрларни ташкил этган ҳолда, кенглиги 2-3 см, чуқурлиги
бир неча мм дан иборат бўлади. Шуниси хусусиятлики,
экзарация юзага келиши учун музлик таркибидаги қиррадор
тоғ жинси бўлаклари, экзарацияга учраётган қоялардан қат-
тиқроқ бўлиши лозим. Акс ҳолда экзарацияга учраши мумкин
бўлган қояли ён бағирлар бўйлаб тирналиш юз бермайди.
Музликларнинг транспортировка — элтиш ва йигиш
аҳамияти. Тоғ музликлари суткасига 20-80 см, йил бўйича
100-300 м гача ҳаракатланиши мумкин. Айрим музликлар эса
ўқтин-ўқтин тебраниш хусусиятига эга бўлиб, улгф даврий
бўлмаган ҳолатда одатдагидан кучлироқ тезлик остида водий
бўйлаб қуйига томон силжийди. Масалан, Помир тоғидаги
Федченко музлигининг йирик тармоғи Хирсдара - Медвежий
музлиги шувдай хусусиятга эга бўлиб, айрим йиллари унинг
тезлиги 1 суткада 100 м. гача етади (Акбаров А. 1985).
Музликлар ҳаракат қилганда унинг устига ҳар иккала ён
бағир бўйлаб қулаб тушган тоғ жинси бўлаклари, қум, шағал,
шамол натижасида келтирилган чанг зарралари тўплами
музлик билан биргаликда ҳаракатлана бошлайди. Музлик
олиб келаётган ушбу ётқизиқлар тўплами мореналар дея
аталади. Ушбу тушунча француз тилидаги «morena» сўзидан
олинган. Мореналар музга нисбатан тўқ тусли бўлганлиги
учун қуёш нури таъсирида тез қизиб, тош остидаги муз эриб
чуқурча ҳосил бўлади. Бундай ҳосилалар муз ётқизиқлари дея
аталади. Шу тариқа мореналар музликларга табора сингишиб
боради. Музлик устида қолган ётқизиқлар эса янги ёққан қор


81




қоплами остида қолади, натижада мореналарнинг муз
қатлами билан аралашуви жараёни янада ривожланади.
Ҳаракат қилганда музликлар бўйлаб зўриқиш юз бериб, у
таранглашади. Натижада музликлар бўйлаб ёнлама, бўйлама,
кўндаланг ёриқлар вужудга келади. Ушбу ёриқлар туб қисми
бўйлаб эриган сув оқади. Айрим ҳолатларда мореналар
музликлар таъсирида қиррадорлигини йўқотиб, йирик
қайроқтошлар, ғўлатошлар тарзига киради.
Иирик мореналар аксинча қуёш нурини тусиб қолиб,
музликни тез эриб кетишидан сақлайди. Натижада ўша йирик
морена атрофидаги муз қоплами эриб кетгани ҳолда, унинг
тагидаги муз тош соясида эримасдан сақланиб қолади ва муз
курсилари, (қўзиқоринлари) вужудга келади.
Мореналар музликнинг ён томонида, ўртасида, ички
қисмида, таг қисмида, охирги тил қисмининг тугаш қисмида
учраган ҳолда бешта турга бўлиниб ўрганилади (15-расм).