А. Низомов, Н. Алимқулов, З. Тилляходжаева табиий географик жараёнлар

16-расм. Мореналарнинг тўпланиши.


83

водийларининг асосий қисми кенг бўлиб, ён бағри тик

зинасимон шаклда ривожланган (17-расм).


17-расм. Трог водийсининг кесмада кўриниши
(В.Девис бўйича).
Троглар қор чизиғидан юқори худудларда ҳозирги замон
тоғ музликлари билан узвий боғлиқ ҳолда ривожланар экан,
табора чукурлаша боради.
Баъзи ҳолатларда троглар қор чизиғидан қуйи ҳудудлар
бўйлаб ҳам учрашини кўрамиз. Бу ҳолат қадимги геологик
даврларда мавжуд бўлган тоғ музлик (палео музлик)
ларининг тарқалиш майдонларини кўрсатиб туради.
Кар (шотланд тилида corrie) кўза демакдир - кўзанинг оғзига
монанд, қуш (қалдирғоч) уясини эслатувчи ботиқлардир (18-
расм). Карлар циркларнинг юқори қисмини ташкил этган
ҳолда, деворлари тик, туб қисмлари эса, ётиқ, эгарсимон
бўлган ҳолда, алоҳида ажралиб турувчи фирн қопламидан
иборат музликлари мавжуд бўлади, реликт тарздаги карлар
тубида эса кичик тоғ кўллари кузатилади. Реликт турдаги
карлар замонамизда ҳам сақланган бўлиб, қор чизигидан
қуйи ҳудудларда учрайди. Карлар баъзан устма-уст
жойлашганлиги учун зинасимон ҳолат касб этади (19-расм).





84







Ҳисор тоги. Карст водийси бўйлаб карст даҳаналари, узоқдан эса куэста
ва унинг ортида сиртлар рельефи қуриниб турибди.

18. 
    расм. Кар (А) ва трог (Б) нинг бўйлама кесмаси.
    l.Oxupeu мореналар, 2. Трог кифти, 3-қоялар, 4-трог.
    (Л.П.Шубаев бўйича)
    

Б

18. 
    расм. Карларнингривожланиш босқичлари.А - ёш кар.
    Б — Ривожланган кар (СЛ.Кузнецов бўйича).
    

85

Ривожланаётган карлар қор чизиғидан юқорида жой-

лашган ҳолда, кар ботиқларига мудом қор ва фирн тўплана
бориб, ўз оғирлиги туфайли карларнинг қуйи деворидан
ошиб туша бошлайди. Натижада фирн ҳаракати туфайли
нивал нураш, экзарация туфайли карларнинг чуқурлиги орта
боради ва улар р ивожланишда давом этади.
Карлинг. Қор ва муз ҳаракати туфайли пирамидасимон,
учбурчак, қиррадор ҳолатга кирган чўққилар карлинг деб
аталади. Кўпгина ҳолатларда уларнинг орқа девор қисмида
карлар ривожлангани учун ўша томони бирмунча тик ҳолат
касб этади.
Музлик цирки. Циркус лотин тилида дойра деган
мазмун беради. Тоғларнинг юқори қисми бўйлаб амфитеатр
шаклида бир томони очиқ ҳолда ривожланган, товоқсимон
табиий чуқурлик. Музлик цирклари совуқдан нураш ҳамда
музлик ҳаракати туфайли ривожланади. Шу боисдан
циркларнинг туб қисмида доимо музликлар учрайди.
Циркларнинг деворлари бўйлаб карлар ривожланади. Қадим-
ги реликт цирклар қор чизиғидан қуйида ҳам жойлашиши
мумкин. У ҳолатда ушбу туркумдаги циркларнинг шаклла-
нишида қадимги тоғ музликларининг инггироки сезилади.
Эквиплен - чўққиларнинг муз таъсирида яссиланиши.
Музликлар ўз ҳаракати давомида нафақат водийларни, балки
фирн областидан қуйида турувчи айрим чўққиларни ҳам
босиб ўтиш жараёнида уларни силлиқлаб, учқир ҳолатлардан,
ясси, тўмтоқ ҳолатга келтиради.
Альтиплинация - лотинча altus-баландлик, planatio-
текислик. Гольс (ўрмон қопламидан юқори қисми) ҳудудидан
юқори ҳудудлар бўйлаб совуқ ҳарорат, қор қоплами, нураш,
солифлюкция ва ҳ.к. натижасида қиррадор чўққиларнинг,
рельефнинг текисланиши. Альтиплинация жараёнида фирн
қатламининг таъсири кучлироқ сезилади.
Тог музликларининг устки қисмида юз берувчи табиий
географик жараёнлар ва шакллар қуйидагилардир:


86

Музлик қозонлари. Музлик ёриқлар бўйлаб ҳаракатла-

наётган оқимнинг қуруқликдаги исполин қозонлари, каби таг
қисми ётиқ, ёнлари тик ривожланган қозонсимон ривож-
ланган ўйиқлар ҳосил қилиши туфайли шаклланади. Музлик
қозонларининг шаклланишида оқим билан биргаликда
айланма ҳаракат қилаётган, турли ўлчамдаги харсанг парча-
лари ва қайроқтошларнинг роли катгадир. Шу боисдан муз
қозонларининг ўлчами, унинг шаклланишига сабабчи бўлаёт-
ган сув оқимининг миқцорига боғлиқ ҳолда юзага келади.
Муз ёрнқлари. Тоғ музликларининг ҳаракати туфайли
юзага келади. Чунки, музликлар ҳаракатланганда кучли
босим вужудга келади. Натижада музлик ёрилиб-ёрилиб
кетади. Бу ёриқлар, айниқса, музликнинг тил қисми бўйлаб
шаклланади ва тўрт гуруҳга бўлиб ўрганилади:

1. 
   Ёнлама ёриқлар - музликнинг ён ва ўрта
   қисмларидаги ҳаракат тезлигининг бир-биридан фарқ қилиши
   натижасида.
   
2. 
   Бўйлама ёриқлар - музлик хдракатлана бориб,
   водийнинг тор жойида кенг қисмига ўтганда, эластиклик
   хусусиятига эга бўлган музлик кенгаяди ва бўйламасига
   ёрилиб бир неча ўнлаб йўналишда ривожланиб кетади.
   
3. 
   Кўндаланг ёриқлар - музлик эластик хусусиятига эга
   бўлганлиги туфайли ўз ҳаракати давомвда водий тагидаги
   нотекис (дўнг) нуқталарини босиб ўтар экан синади ва
   натижада кўндалангига ёрилиб кетади. Натижада музликнинг
   юза қисми зинасимон ривожланган шакл касб этади.
   
4. 
   Бергшрундлар — музликнинг фирн қисмида
   шаклланган ёриқлар. У фирн ва қоялар туташган чизиқлар
   бўйлаб ривожланади (18-расм).
   

Музлик ёриқлари ёққан ва шамол учириб келтирган қор
қоплами билан ёпилиб қолиши туфайли, улар музлик устида
ҳаракатланиш учун жуда катта хавф туғдиради.
Муз тегирмонлари. Муз стаканларининг таг қисмида
ҳосил бўлган капилляр ёриқлар бўйлаб сувнинг ҳаракати
туфайли ҳосил бўлган бўшлиқ табора кенгая ва чуқурлаша


87

боради. Натижада ҳосил бўлган ўбқон шаклан ривожлана

бориб, йирик оқимларни қам ютиб кета оладиган ўлчамга эга
бўлади. Муз тегирмонлари туфайли юзадаги оқим
музликнинг ўрта ёки таг қисмида ҳаракатланаётган оқимга
қўшилишига сабабчи бўлади.
Муз тегирмонлари ҳам унинг юзаси бўйлаб ҳаракатланшп
учун катта хавф туғдирувчи ҳосилалар ҳисобланади.
Муз ғорлари. Музликнинг тил қисмида, аниқроғи унинг
энг қуйи қисми бўйлаб шаклланган бўшлиқлар. Муз горлари
эриган муз сувининг ташқарига чиқиш нуқталарида
шаклланади. Муз ғорларининг кириш қисми ва ички
деворлари эриш натижасида турли жимжимадор шакллар
билан қопланади.
Муз дарвозалари. Музликнинг эриб пасайиши ёки
шамол, сув таъсирида эришидан қолган қисми водий бўйлаб,
асосий муз массасидан узилган қисми, баъзан яхлит ҳолда
кўпир, равоқ тарзига кириб қолишидир.
Муз стаканлари. Музлик устида цилиндреимон шаклда
ҳосил бўлган ўйиқлар. Муз стаканлари асосан қора рангдаги
йирик бўлмаган тоғ жинси бўлакларининг қуёш нури остида
қизиб, музликни ўйиб кириши натижасида ҳосил бўлади.
Демак, муз стаканларининг тубида доимо унинг ҳосил
бўлишига сабабчи бўлган тоғ жинси бўлаги ётади. Муз
стаканларига эриган қор ва муз суви йиғилиб, қайта тўлиб
қолиши мумкин, акс ҳолда ушбу музлик формалари, юк
ташувчи жониворлар, инсоннинг ҳаракатланиши учун хавфли
ҳолатларни келтириб чиқаради. Муз стаканларининг радиуси
15-20 см гача бўлган ҳолда, чуқурлиги ўнлаб см ларни
ташкил этади.
Муз қузиқориилари. Бундай музлик формалари муз
стаканларининг акси бўлган жараён натижасида шаклланади.
Яъни бу ерда қулаб тушган тоғ жинси бўлагининг тагидаги
музлиюса нисбатан ён атрофдаги муз қатламлари тез эриб
кетади. Чунки йирик харсангтошнинг таг қисми қуёш нурида
қизимасдан, совуқ ҳолича сақланади, атрофдаги муз эса қуёш


88




нури таъсирида эриб юза қисми пасая боради ва харсангтош
тагидаги музликка таянган ҳолда «кўтарилиб» қолади. У
баъзан қўзиқорин шаклини олган ҳолда, баъзан баҳайбат
курсини эслатади. Шу боисдан айрим адабиётларда музлик
курсилари деб ҳам айтилади.
Муз қўзиқоринларининг бош қисмини ташкил этувчи
харсанглар айрим ҳолларда бир неча тоннагача бўлган
ҳолатда, музлик сатҳидан 2-3 м баландликкача кўтарилиб
туради. Шу боисдан уларга яқинлашиш ва тегиниш ўта
хавфли ҳолатлардан бири ҳисобланади.
Нунатаклар. Музликлардан ҳоли ёки музлик бўйлаб
юқорига кўтарилиб турган қоя - она жинс қатламларидир.
Улар кўпгина ҳолатларда найзасимон қиррадор бўлади.
Нунатаклар тоғ музликларида бирмунча камроқ, материк
музликлари бўйлаб кўпроқ учрайди.
Мавзуга оид савол ва топшириқлар

1. 
   Музликлар ва уларнинг турлари ҳақида тушунча
   беринг.
   
2. 
   Материк музликлари билан боғлиқ ҳолда
   шаклланадиган табиий географик жараёнлар қандай кечади?
   
3. 
   Материк музликлари таъсирида шаклланувчи рельеф
   формалари қандай шаклланади?
   
4. 
   Тоғ музликлари ва уларнинг табиий қисмлари
   тўғрисида тушунча беринг.
   
5. 
   Тоғ музликлари билан боғлиқ ҳолда юз берувчи қандай
   табиий географик жараёнларни биласиз?
   
6. 
   Тоғ музликлари таъсирида юзага келувчи рельеф
   формалари хусусида сўзлаб беринг.
   

8-мавзу. Гравитацион куч етакчилигида юзага
келадиган табиий географик жараёнлар
Ушбу гуруҳга сурилма, солифлюкция, нирация, кучки
каби табиий географик жараёнлар киради.


89

Сурилма. Сурилма - тоғ ёнбағирлари бўйлаб,

шунингдек, кўл, денгиз, жарликлар сув омборлари, карьер,
каналларнинг тик қирғоғида, тоғ жинслари массасининг
пастга сурилиб (сирғаниб) тушишига айтилади (20-расм).
Сурилма тушунчаси соф туркий ўзакдан иборат бўлган
халқ табиий географик термини бўлиб, сурилиш, сирпаниш
каби мазмун беради. Сурилма термиии халқаро эмас.
Масалан, рус тилида «оползень» дея аталади. Бу тушунча
ушбу жараённинг табиий хусусиятлари ва ҳудудий географик
тарқалиш жиҳатларидан ўша жойда яшовчи халқларнинг
ўзаро алоқа тили иштирокида келиб чиққан ҳолда шакл-
ланган.





20-расм. Сурилманинг кесмаси.
Б-сув ўтказувчи қатлам, н-сув ўтказмас цатлам.