A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

41-rasm.
M anzarali qora tut.
M A K LY U R A - M A C L U R A NUTT
Maklyura vatani Shimoliy Amerika bo‘lib, yaxshi sharoitlarda 
20 m balandlikka ega daraxt boMib, barglari tekis tuxumsimon 
shaklda och-yashil, yaltiroq. Barg qo‘ltig‘ida uchli ingichka 2 sm
170
uzunlikda tikanlari bor. Ikki uyli may-iyun oyida gullaydi, gullari 
sharsimon gul to ‘plamidan iborat. Mevasi sentyabr-oktyabr oyida 
pishib etiladi. M aklyura mevasi o ‘z vatanida pishib etilgach 
to qsariq rangga kiradi, bizning sharoitimizda yashil-sariq rangga 
kiradi. Sharsimon mevasi diametri 10-15 sm boMib, tashqi ko'rinishi 
apelsin mevasiga o ‘xshab ketadi. Iste’mol qilish uchun yaramaydi. 
Urug lari bahorda ekilganda yaxshi unib chiqadi, sovuqqa o ‘rtacha 
chidamli. Sho‘rlangan erlarda o ‘sishi mumkin. Q urg‘oqchilikka 
chidamli, ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladi.

---

I I BOB.
N IN A B A R G L I D ARA X T T U R L A R I
O D D IY A R C H A - JU N IP E R U S C O M M U N IS
B o‘yi 12-18 m, diametri 25-40 sm, shox-shabbasi tuxumsimon 
daraxt. Po‘stlog‘i qizgMsh sariq rangda yoki qo‘ng‘ir kul rang, 
yupqa po‘st tashlab turadi. Kurtaklari 0,3 sm b o iib , tangachasimon 
ninabarglar bilan qopiangan. Novdalari ingichka, uch qirrali. 
Ninabarglari qirrali, novdada 3 tadan boMib, doira shaklida 
joylashadi. Barglarining yuz tomonida yoriqchalar va mum qavati 
boMganligidan oqish ko‘rinadi, orqa tomoni yaltiroq, bo‘yi 1: 1,5 sm, 
eni 0,6-1,5 sm gacha bo‘lib, tubi bo‘g ‘imli. Barglari daraxtda 4 
yilgacha saqlanadi. Oddiy archa bir uyli, ayrim jinsli. Erkak 
qubbalari boshoq shaklida, sarg‘ish bo‘lib, sohta tangachalardan 
tuziladi, bu tangachalar ichida 3-7 tadan changdon bor. Qubbalar 
kuzda hosil boMadi, oval shaklda, bo‘yi 3-4 mm, sariq rangda. 
U rg‘ochi qubbalari yashil kurtakka o ‘xshaydi va uchta oqish 
urug‘kurtakli bir nechta tangachadan iborat boMib, bir yil ilgari hosil 
boMadi.
Oddiy archa aprel oyida changlanadi. U rg‘ochi qubbalari 
shamol vositasida changlanadi. U rug‘chisi urugMangandan keyin 
urug‘ tangachalar o ‘zaro qo‘shilib o ‘sib, shirali qubba - «yumshoq 
meva» hosil qiladi. Kelgusi yili qubbalar etli boMib etilib, havorang 
qavatga o ‘ralib oladi va qora k o ‘kish rangga kiradi. Ichi 1-3 urugMi, 
yashil-qo‘ngMr rangli, smolali, shirin etli boMadi. Qubba ikkinchi 
yili etiladi. UrugM cho‘zinchoq, qalin po‘stli, uch qirrali, qo‘ngMr 
rangda, smolali bezlari bor. B o‘yi 3,5-5 mm, eni 2-3 mm. 1000 dona 
urugMning vazni 18 g keladi. Bir kilogrammda 12600 dona urug‘ 
boMishi mumkin.
Oddiy archa urug‘dan ko‘payadi. Lekin urugM jud a sekin unib 
chiqadi. Kuzda sepilgani kelgusi yili bahorda, bahorda sepilgani esa 
keyingi yilning bahorida unib chiqishi mumkin. Uni parxish qilib, 
qalamchadan va payvandlab ham ko‘paytirish mumkin. U sovuqqa
va qurg‘oqchilikka chidamli daraxt. Qisman soyasevar. Qumli, 
ohakli semam tuproqda yaxshi o ‘sadi. Tuproq sho‘riga, havoning 
ifloslanishiga chidamsiz. Asosan MDH ning Evropa qismidagi 
o ‘rmon mintaqasida va Sibirda tarqalgan. U qarag‘ayzorlarda 
ikkinchi va uchinchi yarusda o ‘sadi. Y og‘ochi o ‘zakli boMib smola 
yoMlari y o ‘q. Tanasini arralaganda garmdori hidi keladi. Yog'ochi 
pishiq va mexanik xossasi yaxshi boMganligidan ko‘p vaqtgacha zax 
joyda, suvda yotsa-da chirimaydi. U mayda duradgorlik buyumlari 
yasashda, mebel, shaxmat, sandiq, qo‘gMrchoqlar ishlashda va 
boshqa maqsadlarda ishlatiladi.
Archaning qubbalaridan rangsiz, o ‘ziga xos hidli moy olinadi. 
So‘ng qoldigM konditer sanoatida ishlatiladi. Qubbalari medisinada 
ham ishlatiladi. Ninabarg-laridan efir moyi olinadi. P o‘stidan esa lak 
tayyorlashda ishlatiladigan sandarak olinadi.
Tuproqni yogMn suvlari bilan yuvilishdan saqlashda va uning 
sifatini yaxshilashda archaning roli katta. Chiroyli shakllari 
shaharlarda parklarga, ko‘chalarga ekiladi. Uning turli shakllari 
ko‘kalamzorlashtirish ishlarida katta rol o ‘ynaydi.
V IR G IN A R C H A SI - JU N IP E R U S V IR G IN IA N A
B o‘yi 15-30 m ga yaqin daraxt. Shox-shabbasi tor tuxumsimon 
yoki yoyiq. Bu archa tanasining tubidan shoxlaydi, keyinroq bu 
shoxlari qurib tushib ketadi. P o‘stlogM kul yoki qo‘ngMr-qizgMsh 
rangda, novdalari ingichka, yashil kulrang, to ‘rt qirrali. Ninabarglari 
qarama-qarshi joylashadi. Yon novda yoki shoxchalaridagi barglar 
mayda, tangachasimon boMib, uzunligi 1-2 mm 
dan oshmaydi. 
Barglarida uzunchoq smola bezlari bor. Qubbalari 5 mm uzunlikda, 
shar shaklida boMib, birinchi yili etiladi. Unda 1-3 ta urug‘ 
rivojlanadi. UrugMning bo‘yi 3,5-4 mm, eni 2-2,5 mm, yumaloq 
tuxumsimon, uchi oMkir, yaltiroq, qattiq qobiqli. 1000 donasining 
vazni 2,5-2
,6
g keladi. UrugM unib chiqish xususiyatini 3 yilgacha 
saqlaydi. Bu archa ham urug‘dan ko‘payadi. UrugM sepilgandan 
keyin ikkinchi yili unib chiqadi.
Shimoliy Amerikaning g ‘arbiy va sharqiy shtatlarida tarqalgan. 
Tuproq tanlamaydi. Quruq toshli, qumli va botqoq hamda nam

---

sho‘rtob tuproqlarda o ‘saveradi. Q urg‘oqchilikka, havoning iflosla- 
nishiga, soyaga chidamli. Y og‘ochi o ‘zakli, yumshoq, xushbo‘y 
xidli bo‘lib, qalam ishlab chiqarishda ko ‘p foydalaniladi. Undan 
mayda mebel va boshqa buyumlar ham yasaladi. Bu archa Qora 
dengiz bo‘ylarida, Kavkazda va Qrimda, Ukrainada, Belorussiyada 
ekiladi. Uni yashil to ‘siq sifatida yakka-yakka yoki guruh-guruh 
qilib ekish tavsiya etiladi.
42-rasm.
M anzarali virgin archasi.
K AZA K A R C H A SI - JU N IP E R U S SABINA
Bu archa turining tarqalish areali Rossiyaning 0 ‘rta Don va 
Jiguli togMari, Orenburg viloyati, Tarbagatay, Sibir va Q ozog‘is-
174
tonning dasht mintaqasidagi uncha baland bo‘lmagan toglari bilan 
diegaralangan. Bu archa Oltoy, Sayan toglarida, 0 ‘rta Osiyo, Qrim 
va Kavkazning shimoliy toglarida ham tabiiy o ‘sadi.
43-rasm.
Kazak archasi.
Bu archa turi 0 ‘rta Osiyodagi archa- 
zorlarning yuqori tarqalish chegaralarida dengiz 
satxidan 2800-3200 m balandliklarda xam o ‘sadi. 
Balandligi 1,5 m gacha, ba’zan 5 metrgacha 
kichik daraxt bo‘lib, ko‘p hollarda er bag‘irlab 
o ‘suvchi shox-shabba hosil qiladi. Ninabarglari 
tangachalar bilan qoplangan, 
1-2
mm uzunlikda 
bo‘lib, novdada 3 yilgacha o ‘sadi.
Aprel-may oyida gullaydi. Ikki uyli, qub- 
balari 
8
mm, eniga kulrang-qora rangda, oqish- 
ko‘kish g ‘ubor bilan qoplangan 
2-6
mm meva 
bandida osilib turadi. Bu archaning ildiz tizimi 
tuproqning yuza qismida joylashadi, tuproqqa va 
namga kam talabchan. Sovuqqa chidamli, sekin 
o ‘sadi. Urug‘idan va qalamchalaridan ko‘payadi.