A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

y
4
49-rasm.
Qrim qarag‘ayi.
Y og'ochi pishiq, smolali, o'zagi sariq yoki qizg‘ish atrofi sarj 
ranglidir. Q arag‘ay xalq xo'jaligida katta ahamiyatga ega U nins 
yog‘ochidan kemasozlikda va turli binokorlik ishlarida foyda- 
laniladi. Uning smolasidan skipidar va kanifol olinadi Q aras'av 
ixota daraxtzorlari barpo qilish va ko‘kalamzorlashtirish maqsad 
larida ekiladi. U Krim, Kavkaz togMarida uchraydi. Bu hududlarda 
oddiy qarag‘ay va eman bilan birgalikda o ‘sadi yoki ayrim tabiiy 
qarag‘ayzorlar hosil qiladi. Ukrainada ekiladi. O‘zbekistonda 
Samarqand, Toshkent, Andijon viloyatlari hamda Pskent o'rm onzor- 
larida ekiladi. Aholi turar joylarini ko‘kalamzorlashtirishda kens 
qoTlaniladi.
E L D O R Q A R A G ‘AY - PIN U S ELDA RI
c a
Bu qarag'ay turining yagona tabiiy tarqalgan joyj _ 
0
zar- 
bayjonning Gruziya bilan chegarasida joylashgan bep
0
y0n Eldor 
dashti, Iori daryosining o ‘ng qirg‘og‘ida sharqdan g‘arbga qarab 
12
km masofaga cho‘zilgan Eylyar-Ougi tog ‘ tizmasi hisoblanadi 
Eldor qarag‘ayi ushbu tog‘ning g ‘arbiy qismida, shimoliy va
shimoli-sharqiy yon bag‘irlarida 
200
m balandlikdan to suv 
ayirgichgacha boMgan joylarda o ‘sadi. Eldor qarag‘ayi toshloq 
erlarda o 'sib, shu erlardagi 200 mm yogMngarchilik bilan 
qanoatlanadi. Yozda yom g‘ir mutlaqo yog‘maydi. Q arag'ay 
daraxtiari alohida yoki kichik guruhlar ko‘rinishida uchraydi. Quruq 
tog‘ yon bag‘irlarida o'stirish uchun tavsiya etiladi. Tabiiy tiklanish 
jarayoni qoniqarsiz. Q arag'ay shox-shabbasi piramidal shaklda, 
ninabarglari 
8-12
sm uzunlikda, 
0
,9-1,0 mm qalinlikda, juft. 
Ninabarglari 2 yil yashaydi, 3-yil qurib to ‘kiladi.
Aprelda gullaydi. Qubbalari 2 yil (20-22 oy) dan so‘ng etiladi,
3-4 yili ochiladi va bo‘sh qubbalari daraxtlarda uzoq saqlanadi. 
Aprelda sepilgan urugMari (ekishdan oldin suvda 1-2 sutka ivitiladi) 
20-30 kunda unib chiqadi. Nihollari 7-8 urug'pallali, uzunligi 20-40 
mm, 1,5 mm qalinlikda.
2007-2008 yili 0 ‘zbekistonda bo‘lib o ‘tgan qaxraton qishda 
(-28°S) 70-80% saqlanib qoldi. Yoz issig‘i va qurg'oqchiligidan 
zararlanadi. Ko'kalam zorlashtirish uchun istiqbolli turdir.
O D D IY Q O R A Q A R A G ‘AY - P IC E A EX C EL SA
Daraxt o'sim ligi bo‘lib, katta yoshida bo‘yi 40-45 m ga, 
diametri 1,5 m ga etadi. Tanasining tubigacha doira shaklida 
shoxlanib, keng piramidasimon qalin shox-shabba hosil qiladi. 
Q obig‘i yoshligida silliq, qo‘ng‘ir rangda bo‘lib, undan yupqa p o ‘st 
ajralib turadi. Keyinroq yoshiga qarab qobig‘i vertikal yoriladi. U 40 
yoshga etgach, tanasining tub qismida tangachalar paydo boMadi. 
Ular dastlab mayda boMib, keyinroq yiriklashib, dag‘allashadi, jigar 
rang qavatlar hosil qiladi. Bu vaqtda tanasi g ‘adir-budir boMib 
qoladi. Bu g ‘adir-budir yoriqlarda suv o'sim liklari, zamburugMar va 
bakteriyalar tarqaladi, shunga ko 'ra tanasi qizgMsh rangga kiradi. 
Shuningdek, bu daraxtlarda lishayniklarni uchratish mumkin. 
Havoning semam boMishi lishaynik, zamburug* va bakteriyalaming 
tarqalishi uchun qulaylik tug'diradi.
Novdalari yashil rangda. Kurtaklari o'tk ir uchli boMib, 
konussimon, pardasimon tangachalar bilan qoplangan, qo'ngMr 
rangda va oz smolali. Ninabarglari bittadan novdaning bo'rtm asida

---

spiral shaklda joylashadi. Ular daraxtda joylashishiga qarab, 
vuqorisidagi barglar dag‘al, tikansimon, 4 qirrali, ko‘ndalang 
kesganda romb shaklida bo‘lib, uchli, bo‘yi 1,5-3 sm gacha. Pastki 
soya qismidagi barglar ikki qator joylashadi, yassi, mayin, to ‘q 
yashil rangda. H ar ikkala tipdagi barglar daraxtda 5-7 yil saqlanadi. 
Barglarni ko‘ndalang kesganda o ‘rta qismida nay tolali bogMamlar 
joylashganligi, atrofida smola yo ‘llari borligi ko‘rinadi.
Erkak qubbalar ikki yillik novdada hosil bo‘ladi, ular sarg‘ish 
qizil rangda. U rg‘ochi qubbalar esa novdaning uchida paydo 
boMadi, qo‘ngMr qizgMsh va binafsha rangda. Q oraqarag‘ay bir 
jinsli, ikki uyli daraxt. May-iyun oyida gullaydi, «guli» shamol 
yordamida changlanadi. Etila boshlagan qubbalari 10-15 sm 
uzunlikda boMib, novdalarda osilib turadi. Qubbalar avval yashil 
yoki binafsha rangda boMib, etilishi oldidan qo‘ngMr rangga kiradi. 
Etilgan paytda tangachalar dag‘al boMib, yog‘ochlashadi, bukilib, 
keng, cheti tishchali, teskari tuxumsimon shaklga kiradi. Bahorda 
urugMning tangachalari qurib, ajraladi, urugMar erga to ‘kiladi. Bu 
hoi kuz quruq kelsa yoki qishki sovuqda ham ro ‘y berishi mumkin. 
UrugM uchli, tuxum simon, bo‘yi 4-5 mm, eni 2-2,5 mm keladi, jigar 
rangda boMib, qanotchasi bor, shu qanotchasi yordamida tarqaladi. 
1000 dona urugMning vazni 5-8 g keladi. Q oraqarag‘ay urugMdan 
yaxshi ko‘payadi, bahorda sepilgan urugM 20-30 kundan so‘ng unib 
chiqadi. Unib chiqish xususiyatini 4-5 yilgacha saqlaydi.
Bu qoraqarag‘ay parxish yoMi bilan ham ko‘payadi. U yosh 
vaqtida sovuqqa chidamsiz boMib, kattalashgan sari chidamliligi 
orta boradi. Uning geografik tarqalishi shundan dalolat beradi. 
Uning areali asosan, 
56-66° shimoliy kenglikni egallagan. 
Arealining shimoliy chegarasi M urmanskning janubi boMib, Oq 
dengizgacha va Evropaning shimoli-sharqiy qismigacha kirib 
boradi. Janu'oiy chegarasi esa qora tuproqli mintaqaning shimoliy 
chegaralariga etib keladi.
Q oraqarag‘ay issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamsiz. U har turli 
tuproqli erlarda o ‘sa oladi. Qumli, qurnoq va bo‘z tuproqli hamda 
qora tuproqli erlarda ju d a yaxshi o ‘sadi. Botqoq va zax tuproqlarda 
o ‘smaydi. Qora va oqqarag‘ay eman, qora qandag‘och, shum 
daraxtlari bilan birga daryo qirg‘oqlarida ham o ‘sadi. Qoraqa-
rag‘ayning egilib o ‘suvchi, ustunsimon, pakana, yumaloq-pirami- 
dasimon, sharsimon va boshqa bir necha shakllari bor. Ayrim 
shakl larining qubbasi yashil va qizil rangda.
MDH da qoraqarag‘ay 70 million gektar maydonni egallaydi. 
Qoraqarag‘ayning yog‘ochi oq-sariq rangda, smola yoMlari y o ‘q, 
o'zaksiz, yupqa qobiqli boMib, juda qimmatlidir. Undan qurilish 
ishlarida va sellyuloza - qog‘oz sanoatida, taxta ishlashda, mebel 
tayyorlashda, cholg‘u asboblari ishlab chiqarishda ko‘p foyda- 
laniladi. Kimyo sanoatida undan sun’iy ipak tolalari olinadi va 
plastmassa 
tayyorlanadi. 
P o‘stlogMdan 
oshlovchi 
moddalar, 
barglaridan efir moyi olinadi. Ulardan esa skipidar va kanifol ishlab 
chiqariladi. Bargida S vitamini bor. Qoraqarag‘ay to ‘siq sifatida 
temir yoMlar bo‘ylab ekiladi. Havoning ifloslanishiga chidamsiz 
boMganidan shaharlarda ekish tavsiya qilinmaydi. Bu qarag‘ay 
0
‘zbekiston sharoitida yaxshi o ‘smoqda.
SH R EN K Q O R A Q A R A G ‘AYI - P IC E A SC H R EN K IA N A
Katta daraxt boMib, bo‘yi 30-35 m ga, diametri 1-1,5 ga etadi. 
Shox-shabbasi konus yoki tor piramida shaklida, p o ‘stIogM yupqa, 
to ‘q qo‘ngMr rangda, tarkibida oshlovchi modda bor. Novdalari tukli 
yoki tuksiz, och sargMsh rangda. Daraxt doira shaklida shoxlanadi, 
shoxlari yoyilib osilib o ‘sadi. Kurtagi tuxumsimon, yumaloq 
shaklda, uchi toMntoq, ninabarglari yirik, bo‘yi 2-4 sm, 4 qirrali, 
chiziqli, o ‘tkir uchli, biroz egik shaklda boMib, zangori yashil 
rangda. Barglarining yuqorigi qirralarida yoriqchalar (3-6 ta) bor.
Barglar novdada spiral shaklda joylashadi. Shox-shabbasining 
ichki qismidagi barglar to ‘q yashil rangda. Bu qarag‘ay bir uyli 
o ‘simlik. Qubbalari birinchi yili etiladi. Bu paytda bo‘yi 16 sm ga, 
diametri 4-5 sm ga etadi. Ular daraxtning uchki qismida kalta 
bandchada joylashadi. Uning tangachalari butun (yaxlit), bukik, 
yumaloq, yaltiroq, bo‘yi 2,2-2,5 sm, eni 1,5-1
,8
sm boMib, jigar 
rangda. UrugM 4-5 mm, tuxumsimon boMib, qo‘ngMr rangda, 
qanotchali.

---