A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

53-rasm.
Sirenning gullagan davri.
E V R O P A F O R Z IS IY A S I - FO R SY T H IA
B o‘yi 1,5-2 m ga etadigan buta boTib, novdalari tik o ‘sadi. 
Barglari to‘q yashil. Erta baxorda barg yozishdan oldin gullaydi, 
guli sariq, bahor sovuqlariga chidamli. Urug‘dan ham, parxish yoTi
194
bilan ham ko‘payadi, yozgi qalamchasidan ham ko‘paytirish 
mumkin. Bu tur aprel-may oylarida gullaydi. Gullari uzoq 
saqlanadi. U soyaga chidamli, biroq ochiq erlarda yaxshi o ‘sadi, er 
tanlamaydi. Qurg‘oqchilikka, turli zararkunanda va kasalliklarga 
ham chidamli.
54-rasm.
Gullagan forzisiya.
FO N TA N EZIY A - FO N TA N ESIA
Buta o ‘simligi boTib, u Kichik Osiyoda tarqalgan. Shox- 
shabbasi yoyiq, baland bo‘yli buta. Barglari tuxumsimon yoki 
lansetsimon, ellipssimon, cheti tishchali, xira yashil rangda, dag‘al. 
Mevasi yumaloq yoki ellipssimon, gullari nektarli. Soyada yaxshi 
o ‘sadi. Qattiq qishda yosh novdalarining uchini sovuq uradi. 
Xushmanzara buta bo‘lganligi uchun joylarni ko‘kalamzor- 
lashtirishda ekiladi.
JA S M IN - JA SM IN IU M
Tik yoki chirmashib o ‘sadigan buta o ‘simliklardir. Ular doim 
yashil boTadi yoki qishda bargini to ‘kadi. Gullari voronkasimon 
tuzilgan oq, sariq yoki qizil, xushbo‘y boTadi. Turkum tarkibida 
200 dan ortiq tur boTib, ular tropik va subtropik mamlakatlarda 
tarqalgan. Rossiya florasida ikki turi-G. Fruticans va G. Officinale 
yovvoyi holda o ‘sadi. Ularning guli sariq, hidsiz. Jasminning etti
195

---

turi ekiladi, ularning guli oq, xushbo‘y bo‘lib, tarkibida efir moyi 
bor. Qora dengiz bo‘ylarida, Kavkazning janubida va Qrimda 
ekiladi. 
0
‘zbekistonda ko‘kalamzorlashtirishda keng foydalanish 
mumkin.
SH A M SH O D - BUXUS
55-rasm.
Shakl berilgan shamshod.
Shamshod kichikroq daraxt bo‘lib, bo‘yi 10 m ga yaqin. 
P o‘stlog‘i silliq, kul rang-yashil Novdasi 4 qirrali, yashil rangda. 
Barglari doim yashil, qalin p o ‘stli, cheti tekis, kalta bandli bo‘lib, 
novdada doira shaklida joylashadi. Shamshod daraxti mart-aprel 
oylarida gullaydi. Mevasi avgust-sentyabr oylarida etiladi. U k o ‘sak 
shaklida bo‘lib, uchi tomonida ustunchalar qoldig‘idan hosil boMgan 
uchta shoxchasi bor, etilganda uch pallaga ajraladi.
M DH da shamshod daraxtining bir necha turi uchraydi. 
Ko pincha oddiy yoki doim yashil shamshod (V. semperverens) 
o ‘stiriladi. U 0 ‘rta er dengizi hududlarida tarqalgan, bizda 
ko‘kalamzorlashtirish 
maqsadida 
ekiladi. 
Kavkazdagi 
tog‘ 
o ‘rmonlarida qoraqayin va boshqa aralash o ‘rmonzorlarda kolxida 
shamshod daraxti (V. solshisa) va girkan shamshod daraxti (V. 
shigsana) tarqalgan. Shamshod daraxtining hamma turi deyarli 
soyasevar o ‘simlik. Shuning uchun ular o ‘rmonlarda ikkinchi yoki 
uchinchi yarusda o ‘sadi. Shamshod daraxti doim yashil, sovuqqa 
chidamsiz bo ‘lib, ayrim vaqtlarda -20°, -22 °S gacha sovuqqa 
chiday oladi. Qrimda va Ukrainaning janubida hamda Zakarpateda
sovuq iqlimda o ‘sayotgan shakllari bor. U tuproqning unumdor- 
ligiga va havoning namligiga talabchan. Sekin o ‘sadi va uzoq yil 
yashaydi. T o‘nkasidan hamda parxish yo‘li bilan ko‘payadi, ildizi- 
dan bachkilaydi.
Y og‘ochi qimmat baholanadi, uning rangi tiniq, po‘sti qalin, 
pishiq, qattiq bo‘lib, yaxshi yoriladi va ishlash qulay. Undan cholg‘u 
asboblari yasaladi, to ‘qish mashinalari uchun moki, o ‘ymakorlik 
buyumlari ishlanadi. Shamshodni butab, har xil shakl berish oson. 
Shuning uchun joylarni ko‘kalamzorlashtirishda muhim ahamiyatga 
ega. 
0
‘zbekiston sharoitida havoning quruqligidan ancha zararlan- 
moqda. Shamshod jonli devor yaratishda juda qo‘l keladigan 
o‘simlik.
Y A PO N N O R M U SH K I (YAPON B ER E SK LE TI) 
EU O NY M US JA P O N IC A L ,
Doim yashil tik o ‘suvchi buta yoki kichik daraxt, bo‘yi 5-8 m. 
M ay-iyunda gullaydi. Nisbatan tez o ‘sadi. Yarim soyalangan 
joylarda kam o ‘sishi mumkin, ammo ochiq, yorug
1
joylarda yaxshi 
o ‘sadi, kasallik va zararkunandalar bilan kam zararlanadi. Sovuqqa 
chidamli - qisqa vaqt davomida -18-20° S sovuqqa chidaydi, shu 
haroratda novdalarining uch qismini sovuq uradi, ammo tez 
tiklanadi, tuproq tanlamaydi, nisbatan quruq va yumshoq, zich loyli 
tuproqlarda o ‘sishi mumkin. Qumoq, yumshoq, nam tuproqlarda 
yaxshiroq o ‘sadi va rivojlanadi. Chang va gazga chidamli. Uni kesib 
har xil shakllar hosil qilish mumkin. Bordyurlar, past bo‘yli jonli 
devorlami 
barpo 
etishda, 
parklar, 
skverlar 
va 
bog larda 
foydalaniladi. Turli shakl berish mumkin. Shakllar yakka va kichik 
guruh holida ishlatiladi. Ayrim shakllar bardyurlami barpo etishda 
ishlatiladi.

---

56-rasm.
Yapon normushki.
Y A PO N B E H IS I - C H A E N O M E L E S JA P O N IC A
B o‘yi 3 m keladigan buta o'sim ligi. 3-4 yoshdan aprelda gullay 
boshlaydi. Sekin o ‘sadi sovuqqa chidamli buta. Tuproq boy boMishi 
kerak, ochiq joy, quyoshli maydonda yaxshi o ‘sadi. Q urg‘oqchilikka 
chidamli. Kam sho‘rlangan tuproqda ham o ‘saveradi, tutun va gazga 
chidamli. Kesish y o ‘li bilan har xil shakl hosil qilish mumkin. 
0 ‘simliklami yozda gullash davri tamom boMgandan so‘ng kesiladi. 
M aysazorda yakka turda, guruh holida, jonli devor va bardyur 
shaklida qoMlaniladi. Respublikaning barcha viloyatlarida manzarali 
o ‘simhk sifatida ishlatilishi mumkin, kuchli sho‘rlangan tuproqlar 
bundan mustasno.
57-rasm.
Yapon behisining gullagan davri.