A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

51-rasm.
M agoniya butasi va mevasi.
M agoniya Shimoliy Amerikadagi tog ‘li hududlarda tarqalgan. 
Bizda, asosan, manzarali buta sifatida ekiladi, chunki uning guli va 
barglari juda go‘zal. Sovuqqa, qurg‘oqchilikka chidamli. MDH ning 
Evropa qismida, jum ladan, Ukrainada, Leningradda, Ufada o ‘sadi. 
Ildizidan oson bachkilaydi, ham o ‘saveradi. 0 ‘rmon meliorasiyasi 
ishlarida tog‘ qiyaliklarini yom g‘ir suvi yuvib ketishidan saqlash
maqsadida ekish uchun juda qulay o ‘simlik. Ko'kalamzor- 
lashtirishda keng qo‘llaniladi.
O DDIY Z IR K - B ER B E R IS V U LG A RIS
Buta o ‘simligi bo‘lib, bo‘yi 3 m, po‘stlog‘i oq qo‘ng‘ir, 
shoxlari ingichka. Aprel oyida barg chiqarish bilan bir vaqtda 
gullaydi. Mevasi tiniq qizil rangda, barglari to‘q yashil rangda, juda 
xushmanzara buta. Soyaga va qurg‘oqchilikka chidamli, ildizidan 
bachkilaydi. Yog'ochi tiniq sariq boTib, quriganda qorayadi, 
chiroyli, shuning uchun mebel sanoatida ishlatiladi. Mevasidan turli 
ichimlik, murabbo va konfet mahsulotiari tayyorlanadi. Tanasi va 
ildizining po‘stlog‘i teri va ju n gazlamalarni bolyashda ishlatiladi. 
Barglari va mevasi tarkibida 
6
% ga yaqin olma kislota va S vitamini 
bor. Uning bargiarida zang zam burug‘i rivojlanib, g ‘alla o ‘sim- 
liklariga tarqaladi va ularni zararlaydi. Shuning uchun ekin 
dalalariga yaqin joyga zirk ekmaslik kerak. U MDH ning Evropa 
qismi o ‘rtasi va janubidagi viloyatlarda, Qrim va Kavkazda 
tarqal
52-rasm.
Oddiy zirkning ko‘rinishi.

---

Q O R A Q A N D Z IR K - B E R B E R IS O B L O N G A
M arkaziy Osiyo togMi hududlarida tarqalgan qimmatli endemik 
zirk turi boMib, dengiz sathidan 1300-2800 metrgacha bo‘lgan 
balandliklarda ko‘plab o ‘sadi. Balandligi 
4
metrgacha boMgan ko‘p 
novdali buta. Zirk novdalari o ‘rtacha 4-7 yil yashaydi va quriydi. 
U lar o ‘rnini ildiz bo‘g ‘imidagi tinim holatidagi kurtaklardan 
rivojlanuvchi yangi tez o ‘suvchi novdalar bilan doimiy ravishda 
almashinib turadi. Ko‘p yillik novdalari kul rangda. Novdalari oddiy 
va uchtalik tikanlar bilan qoplangan. Barglari ellipssimon, 
6
sm 
gacha uzunlikda boMib, chekkalari tishli, tikansimon tuklar bilan 
qoplangan.
Zirk may oyida gullaydi, gullari sariq, xushbo‘y, 8-30 tadan 
iborat gul to ‘plamiga yig‘ilgan.
M evalari sentyabr oyining ikkinchi yarm ida toMiq pishib 
etiladi. M evasi to ‘q qizil meva shirasidan iborat. Rezavor mevalari 
to ‘p!am holida etiladi, to ‘plamda 8-25 ta mevasi boMadi. Bitta 
mevasining ogMrligi 0,17-0,25 g, uzunligi 9,7-10,4 mm, diametri 
4,5-5
,6
mm, shakli cho zinchoq, rangi to ‘q ko‘k rangda. Sovuqqa 
chidamli buta, ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladi.
Q IZ IL Z IR K - B E R B E R IS N U M M U L A R IA
M arkaziy Osiyo janubiy togMi hududlarida dengiz sathidan 
1500-2000 metr balandlikdagi maydonlarda keng tarqalgan. 
0 ‘zbekistonda Qashqadaryo, Surxondaryo togMarida ko‘proq 
o ‘sadi. Tabiatda 4 metrgacha balandlikda boMib, zirk butasi 
o ‘sayotgan va qurib qolgan shoxlardan iborat to ‘plamga egadir. 
K °‘p yillik shoxlari kulrang ikki yillik shoxlari qizgMsh -jigarrang, 
bir yillik shoxlari yaltiroq qizgMsh rangda boMadi.
N ovdalari bittalik, uzunligi 1-4 sm, och-qizil rangda tikanlar 
bilan qoplangan. Barglari cho‘zinchoq tuxumsimon yoki lansetsi­
mon ham da chekkalari mayda tishchalar shaklida.
Gul to ‘plash i 5-30 ta sariq gulchalardan iborat boMib, uzunligi 
8-10 sm. Gullari diametri 5 mm, aprel oyida gullaydi. Mevalari 
tuxum simon - cho‘zinchoq, och qizil, uzunligi 5-6 mm. Mevalari
avgust oyida pishib etiladi. Mevalari mahalliy halq tabobatida 
foydalaniladi. UrugMari har bir mevada 2-3 ta boMib, rangi och 
jigarrang, yaltiroq tuxumsimon shaklda. Qizil zirkdan manzarali 
buta sifatida ko‘kalamzorlashtirishda foydalanish mumkin.
Q O R A Z IR K - B E R B E R IS P E T R O P O D A
Markaziy Osiyoning QirgMziston, Farg‘ona vodiysi atrofidagi 
tog‘-larda, Farg‘ona, Oloy, Sharqiy QozogMston togMarida keng 
tarqalgan. Tabiatda 1500-3000 m balandliklarda toshli tog‘yon- 
bagMrlarida, tog‘ daryolari havzalarida ko‘plab o ‘sadi. Archa- 
zorlarda shilvi na’matak bilan birgalikda uchraydi.
Tabiiy holda 2,5 m balandlikgacha o ‘sadi. Ushbu zirk turi 
butasi ham ko‘plab (5-18 ta) o ‘sayotgan va 6-9 ta qurigan novdalar 
to ‘plamidan iboratdir. Ko‘p yillik novdalari kulrang, bir-ikki yillik 
novdalari qizgMsh, jigarrang boMib, 1-3 boMakli tikanlar bilan 
qoplangan. Tikanlar och qizil rangda, uzunligi 3 sm. Barglari 
tuxumsimon shaklda, 7,5 sm gacha uzunlikda, 4 sm gacha kenglikda 
boMib chekkalarida tikansimon tuklar joylashgan. Gul to‘plami 5-9 
ta sariq gulchalardan iborat. Aprel oyida gullaydi, avgust-sentyabr 
oyida mevalari pishib etiladi. Mevasi sharsimon-dumaloq shaklda, 
pishishidan avval qizil rangda, toMiq pishib etilgach, to q ko k- 
siyohrang boMib diametri 12 mm gacha boradi. Har bir mevada 2.-5 
ta urugMari etiladi, tuxumsimon shaklda. Meva sharbati nordon.
Bu zirk turi tuproq tanlamaydi, issiqqa chidamli, qish 
sovuqlaridan zararlan-maydi. Ko‘kalamzorlashtirishda va o ‘rmon 
meliorasiyasida keng foydalaniladi.
L IG IS T R U M (D EV O R G U L) - L IG IS T R U M
Ligistrumning 50 ga yaqin turi boMib, ko‘kalamzorlashtirish 
uchun ahamiyatlisi oddiy ligistrum, devorgul - Ligistrum vulgaris 
hisoblanadi. Tez ko‘payadigan sershox, bo‘yi 3-4 metrgacha 
boMgan buta. Barglari lansetsimon, cho‘zinchoq, shoxlarida uzoq 
saqlanadi.

---

Devorgul iyun oyida gullaydi, sentyabr-oktyabrda mevalari 
pishib etiladi. Mevasining rangi to‘q ko‘k, qora, qizil shirali, 1-2 
urug li. 1000 dona urug‘i 22 g og‘irlikka ega. Asosan qaiam- 
chalaridan tez k o ‘payadi, tirik devor sifatida ko‘plab ekiladi, 
shoxlari qirquvga yaxshi moslashgan, turli shakllar hosil qilishi 
mumkin. Jonli devor hosil qiluvchi buta sifatida ko‘rkalam- 
zorlashtirishda ko‘plab ekiladi.
SIR E N - SYR IN G A
Sirenning 30 ga yaqin turi m a’lum. Ular asosan manzarali 
o ‘sim!ik sifatida ko‘plab o ‘stiriladi. keng tarqalgani oddiy siren -
Syringa vulgaris 
6
metr balandlikkacha o ‘sib, zich shox-shabbalar 
hosil qiladi. Siren may oyida gullaydi, gullari to ‘pgul koTinishida 
oq, siyoh rang boTib juda manzaralidir. Kuzda mevalari pishib 
etiladi, qanotsimon urugTar ajralib chiqadi, uzunligi 
1
sm, 1000 
tasining og‘irligi 5-9 g, urug‘idan ko‘payadi, sergul navlari 
payvandlash y o ‘li bilan ko‘paytiriladi. Shaharlami ko ‘kalamzor- 
lashtirishda keng foydalaniladi.