A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

50-rasm.
Shrenk qoraqarag‘ayi.
Qanotchasining bo‘yi 1,5 sm, eni 0,5 sm, qo‘ng‘ir rangda, 
teskari tuxumsimon. Bu qoraqarag‘ay urug‘idan yaxshi ko‘payadi. 
Havoning va tuproqning bir oz quruqligiga chidamli. U Tyan- 
Shanda 3000 m gacha balandda o ‘sadi. Er tanlamaydi, toshli erlarda, 
tog‘ daryolari bo‘yida, tog‘ qiyaliklarida ko‘proq uchraydi.
Shrenk qoraqarag‘ayining yog‘ochi qurilish materiali sifatida 
ishlatiladi. Uni ko ‘kalamzorlashtirish uchun foydalanish keng 
tavsiya etiladi.
Y A SH IL SO X TA T S U G A - PSE U D O T SU G A T A X IF O L IA
B o‘yi 100 m, diametri 1 m ga etadigan daraxtdir. Shoxlari 
gorizontal o ‘sib, keng piram ida shox-shabba hosil qiladi. Tanasi 
tekis, po‘stlog‘i smolali. Katta yoshida po‘stlog‘i yoriladi va 
qizgMsh rangga kiradi. Yosh novdalari kam tukli. Ninabarglari yassi 
mayin. Barglari 2 qator boMib spiralsimon shaklda, yon shoxlari esa 
tojsimon shaklda joylashgan. Barglari daraxtda 
8
yil saqlanadi. 
Qubbalari novdaning uchida osilib turadi. U rg‘ochi qubbalari 7-13 
sm boMib, birinchi yili etiladi.
Bu o ‘simlik Shimoliy Amerikada, Tinch okean qirg‘oqlarida 
tarqalgan. TogMik erlarda dengiz sathidan 2600 m gacha baland-
likda o ‘sadi. Etilgan qubbalaridan urugMar to ‘kiladi. UrugMdan 
yaxshi ko‘payadi.
Psevdosoxta oq va qora qarag‘ayga nisbatan yorug‘sevar 
daraxt. U er tanlamaydi. Chirindili, qumoq, qumli tuproqlarda 
yaxshi o ‘sadi. Qora qarag‘ayga nisbatan 2 marta tez o ‘sadi. 10-15 
yoshda hosilga kiradi, qulay sharoitda 500 yil yashaydi. Uning 1400 
yoshga kirgan turlari ham bor.
Yog‘och o ‘zakli smola yoMlari ko‘p, po‘stlogMda oshlovchi 
moddalar bor. U xushmanzara daraxt.
Zangori psevdosoxta Shimoliy Amerikaning togMi joylarida 
tarqalgan. Shox-shabbasi ixchamligi bilan farq qiladi. Qubbalari 
mayda 5-7 sm. UrugM kalta qanotchali. 1000 dona urugMni vazni 
atigi 11,3 g keladi. U sovuqqa chidamli. Parklarda yakka-yakka, 
guruh qilib ekish uchun tavsiya qilinadi.

---

I l l BOB.
M A N Z A R A L I B U TA LA R
O D D IY N A ’M A TA K , ITB U R U N - R O SA C A N IN A
N a’matak turlari orasida keng tarqalgan tur, tabiiy holda 
Markaziy Osiyodan tashqari MDH ning Evropa qismida, Kavkazda 
ham uchraydi. Quyi va o ‘rta togli hududlarda tog ‘ daryolari va 
soylar havzalarida ko‘plab o ‘sadi. M adaniy atirgullar uchun asosiy 
payvandtag hisoblanadi, manzarali buta sifatida k o ‘kalamzor- 
lashtirishda keng foydalaniladi.
3 metr balandlikkacha bo‘lgan sershox buta, ko‘p yillik 
novdalari qizgish-jigarrang, bir yillik novdalari to ‘q yashil po‘stloq 
bilan qoplangan. Barglari 12 sm uzunlikda bir tekis patsimon emas, 
5-7 ta bargchalardan iborat. M ay oyida gullaydi, gullari oq pushti 
rangda, sentyabrda mevasi pishib etiladi. Mevasi olovrang qizil, 
cho‘zinchoq, tuxumsimon shaklga ega. 2-3 yoshidan boshlab mevaga 
kiradi, mevalari uzoq vaqt qish-gacha butada saqlanadi. Ko‘p yillik 
novdalari 6-7 yilgacha yashaydi, so‘ngra yangi novdalar bilan doimiy 
ravishda yangilanib turadi. Hozirgi paytda na’matakning ushbu turi 
sanoat plantasiyalarida ko‘plab ekilmoqda.
F edch en ko n a ’m atag i - Rosa Fedtschenkoana. Fedchenko 
n a’matagi yuqori vitaminli n a’matak turi hisoblanadi, mevasi 
tarkibida 
6
% gacha S vitamini mavjudligi aniqlangan. Tabiatda 3 
metrgacha o ‘suvchi buta, asosan 1500-2800 metr dengiz sathidan 
balandliklarda soy bo‘ylarida, archazorlarda o ‘sadi. Barglari mayda, 
tuxumsimon, novdalari tikanlar bilan qoplangan. May oyida 
gullaydi, gullari oq ba’zan pushti rangda. M evasi sentyabr oyida 
pishib etiladi, qizil rangda, butilkasimon, noksimon shaklga ega.
Fedchenko na’matagi mevasi uzunligi 3,9-5,2 sm, diametri 
1,34-1,9 sm, og’irligi 1,4-3,2 g. Bitta mevasida 0,8-2,2 g meva eti (S 
vitamini tnanbai) olish mumkin. 
1
kg mevalaridan urug‘ chiqish 
miqdori 12,5 urug‘lari 4,8-7
,8
mm uzunlikda 2,2-4,5 mm diametrga 
ega bo‘lib, 1000 ta urug‘ og‘irligi 25-32 g keladi. urug‘idan
ko‘payadi, sentyabr boshlarida terilgan mevalaridan ajratib olingan 
urug‘lar darhol stratifikasiya qilinib kech kuzda ko‘chatzorga 
ekiladi. 2-3 yoshida hosilga kiradi, sanoat plantasiyalari uchun 
istiqbolli tur hisoblanadi.
Q o‘qon n a ’m atag i - Rosa Kokanica. Tabiiy holda Tyan-Shan 
va Pomir-Oloyda keng tarqalgan. 1,5 metr balandlikkacha boMgan 
kichik buta, shoxlari pastga qaragan tikanlar bilan qoplangan. Tog‘ 
yonbag’irlarida archa, zarang, olma, do'lana bilan birgalikda o ‘sib, 
b a’zan o ‘tib b o im a s changalzorlar yuzaga keltiradi. May oyida 
gullaydi, limon-sariq rangda. Mevasi sentyabr oyida pishib etiladi, 
sharsimon shaklda va to ‘q-qizil rangda. Bu tur past vitaminli 
na’matak turi hisoblanadi.
T O B U L G ‘I - SPIR A E A H Y P E R 1C IF O L IA
Qalin 
shox-shabbali, novdalari 
ingichka, qo‘ng‘ir qizil 
rangdagi, tukli buta bo‘lib, bo‘yi 1-1,5 m. Kurtaklari mayda, 
yumaloq tuxumsimon shaklda, ko‘p tangachalar bilan qoplangan, 
qo‘n g ‘ir rangda, tukli, ko‘pincha dasht o ‘rmonlarida o ‘sadi. Barglari 
tuxumsimon yoki teskari tuxumsimon, yo boMmasa lansetsimon 
bo‘lib, bitta tomirli, uchi 2-5 tishchali yoki butun, yuz tomoni to ‘q 
yashil, orqa tomoni yashil yoki zangori yashil rangda, bo‘yi 7-35 
mm, gullari oq rangda bo‘lib, yig‘ilib soyabonsimon to ‘pgul hosil 
qiladi. May oyida gullaydi, gullaganda ju d a chiroyli ko‘rinadi. 0 ‘rta 
Osiyoda yovvoyi holda o ‘sadi.
U rug‘dan yaxshi ko‘payadi. Uni yashil to ‘siq uchun ekish 
tavsiya qilinadi.
Q O R A M E V A L I A R O N IY A - A R O N IA M ELA N O C A R PA
Shimoliy Amerikadan keltirilgan buta. Uning bo‘yi 1 m ga 
yaqin. Barglari yirik, bo‘yi 
6
sm gacha etadi, yaltiroq to ‘q yashil. 
Kuzda qizil jigar rangga kiradi. Gullari oq, diametri 0,6 sm, yig‘ilib 
to ‘pgul hosil qiladi. Mevasi olmaga o ‘xshaydi, yumaloq qora yoki 
qora qizil, diametri 
1
sm ga yaqin bo‘lib, etilganda nihoyatda 
chiroyli ko‘rinadi.

---

Bu buta tez o ‘sadi, yaxshi erni hohlaydi. U yorug‘sevar, 
sovuqqa, kasalliklarga, zararkunanda hasharotlar ta’siriga chidamli. 
Shahar sharoitida havoning ifloslanishiga bardosh beradi. Xush- 
manzara boMganligi uchun ko‘p ekish tavsiya qilinadi. Uni to‘da- 
to ‘da, yakka-yakka qilib ekib, yashil to ‘siq sifatida foydalanish 
mumkin.
M A G O N IY A - M A H O N IA
Past bo‘yli, erga yotib o ‘sadigan buta bo‘lib, barglari qattiq, 
po‘sti qalin, to ‘q yashil rangda, bargchalari o ‘tkir tishchali. U may 
oyida gullaydi, gullari tilla rang sariq, yig‘ilib shingilcha hosil 
qiladi. Rezavor mevasi seret, qoramtir, havo rang, yumaloq shaklda 
b o iib , diametri 
8
mm gacha, ular kuzda etiladi. U rug‘ olish uchun 
mevasini avgust oyida yig‘ish kerak.