A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
VIII. 1. Əgər kimsə birisi, yaxud bir nəfərdən çox, bir neçə adam, lakin o qədər çox yox ki, onlar dövləti tamamilə tuta bil- sin, çoxluq təşkil edən məziyyətləri ilə o qədər fərqlənə bilsələr ki, yerdə qalanların hamısının məziyyətləri və onların siyasi qa- biliyyəti, göstərilən bir nəfərin, yaxud bir neçə adamın məziy- yətləri və siyasi qabiliyyəti ilə müqayisə edilə bilməsin, onda bu cür adamları dövlətin tərkib hissələri hesab etmək olmaz: axı öz məziyyətləri və siyasi qabiliyyətləri ilə axınncılarla bu qədər tən olmadıqları halda, onlara yerdə qalanlara aidiyyatı olan hü- quqlar verilsə, həmin adamlarla haqsız hərəkət edəcəklər. Bu cür adam hər halda insanlar arasında bir Allah olardı. 2. Bura- dan aydındır ki, qanunda da bərabərlərin həm mənşəyini, həm də qabiliyyətini nəzərə almaq lazımdır, amma bu cür adamlar- dan ötrü qanun da gərək deyil, çünki onların özləri - qanundur. Həm də onların barəsində qanunlar çıxarmağa səy göstərmək istəyən adam gülməli vəziyyətə düşərdi: onlar, çox guman, Antisfenin21 sözlərinə görə dovşanlar heyvanların yığıncağında nitq söyləyib, hamı üçün bərabər hüquq tələb edərkən şirlərin dediklərini deyərdilər. Bunun əsasında demokratik quruluşa malik dövlətlər sürgün etməni özlərində qanuna salmışlar: görü- nür ki, ümumi bərabərliyə can atdıqlarından ya var-dövlətə, ya dostlarının çoxluğuna, ya da bir başqa qüvvəyə arxalanıb öz qüdrəti ilə seçilən və dövlətdə rola malik olan adamları müəy- yən vaxta qədər sürgünə məruz qoyub, qovurmuşlar. 3. Rəva- yətə görə elə bu səbəbdən arqonavtlar Heraklı tərk etmişdilər: o, dəniz səyyahlarını xeyli üstələdiyindən Arqo gəmisi onu onlarla aparmaq istəməmişdi. Eyni surətlə Periandrın istibdad üsul-idarəsi və şura xüsusunda Frasibulu qınamasını da tama- milə doğru hesab etmək olmaz: nəql edirlər ki, Periandr məslə- hət üçün onun yanına göndərilmiş carçıya heç bir cavab vermir, yalnız öz hündürlüyü ilə çox fərqlənən sünbülləri dartıb çıxa- 114 raraq əkilmiş sahəni bərabərləşdirir; carsı işin nə yerdə oldu- ğunu başa düşməyib, gördüklərini Frasibula məruzə edir, o isə Periandrın hərəkətini o mənada anlayır ki, görkəmli adamları məhv etmək lazımdır. 4. Belə bir tərzi-hərəkət təkcə istibdad üsul-idarəsinə sərfəli deyil və bu cür hərəkətlərdə yalnız müs- təbidlər bulunmurlar, bu kimi işlər oliqarxiyalarda da, demokrati- yalarda da baş verir: sürgün etmə məlum dərəcədə elə həmin mənanı verir - yəni sürgün nəticəsində görkəmli adamların qüdrətini kökündən kəsmək. Hakimiyyətə malik olanlar [yunan] dövlətləri və [barbar] xalqları ilə, məsələn, afınalılar - samos- larla, xioslarla və lesboslarla bu cür də hərəkət edir; elə ki, afınalılar hakimiyyətdə möhkəmləndilər, onlar müqavilələrinin olmasına baxmayaraq həmin xalqları alçaltdılar; İran şahı dəfə- lərlə midiyalıları, babilləri və qalan xalqları qıraraq qürrələnirdi ki, onlar vaxtı ilə hökmranlıq etmişlər. 5. Ümumiyyətlə, bu mə- sələ, düzgünlər də bu sırada olmaqla, bütün dövlət quruluşu formalarının qarşısında durur. Doğrudur, düzgün dövlət forma- larından yayınanlarda bu vasitədən şəxsi mənafe naminə isti- fadə olunur, lakin bu, eyni dərəcədə ümumun rifahını güdən dövlət quruluşlarında da öz yerini tapır. Bunu digər sənət və elm sahələrindən götürülən misallarla izah etmək olar. Məgər rəssam bu mütənasibliyin pozulmasına yol verə bilərmi ki, canlı varlıq ayağı ilə təsvir olunsun, hətta bu ayaq çox gözəl olsa da belə. Yaxud gəmiqayıran məgər, nə iləsə gəminin arxa tərəfini və ya başqa bir hissəsini ayıra bilərmi? Məgər xorun pəhbəri xorun bütün üzvlərindən daha üca və gözəl oxuyan birisini xor- da iştirak etməyə qoyarmı? 6. Beləliklə, hakimiyyətə təkbaşına malik olub, dövlətin mənafeyinə uyğun hərəkət edən adamlara, həm şəxsi hakimiyyətləri, həm də dövlətin rifahı üçün eyni qay- dada faydalı olduğu halda bu vasitəyə əl atmağa heç bir maneə yoxdur. Harda ki, söhbət danılmaz üstünlük haqqında gedir, 115 orada sürgün etmə fikrinə əbəs yerə haqq qazandırılmır. Əlbət- tə, yaxşı olardı ki, qanunverici lap əvvəlcədən dövlətə elə quru- luş versin ki, «ikinci gəmi səfərini»22 istisna etməklə, bu cür çarəyə əl atmağa ehtiyac qalmasın; lazım gəldiyi halda vəziy- yəti bunun köməyilə düzəltməyə səy göstərmək olar. Dövlət- lərdə belə şey baş vermirdi: sürgün etməyə əl atmaqla, oniar dövlət quruluşuna münasib olan mənafeyi nəzərdə tutmurdular, bununla yalnız özləri kimilərin mənafeyini güdürdülər. Beləliklə, aydındır ki, düzgün dövlət quruluşu formalarından yayınanlarda sürgün etmə onlar üçün əlverişli vasitə kimi faydalı və ədalət- lidir, lakin ümumi nöqteyi-nəzərə görə bu da aydındır ki, sürgün etmə, çox güman, haqlı iş deyil. 7. Ən yaxşı dövlət quruluşu for- masında isə böyük çətinlik bundan ibarətdir: əgər birisi qüdrəti, var-dövləti, yaxud dostlarının sayının çoxluğu ilə deyil, məziy- yətlərinin çoxluğu ilə digərlərindən fərqlənib, üstünlük təşkil edirsə, onda necə hərəkət etmək lazımdır? Axı demək olmaz ki, bu adamı da aradan götürmək, yaxud qovmaq lazımdır; digər tərəfdən təsəvvür etmək olmur ki, belə bir adamın üzərində ağalıq etsinlər, çünki bu halda təxminən o alınardı ki, dövlət və- zifələrini bölüşdürəndə Zevs üzərində hökmranlıq tələb etsinlər. Bir şey qalır ki, görünür bu da təbiidir: harnı məmnuniyyətlə elə adamın itaətində bulunaydı ki, belələri dövlətdə həmişəlik hökmdarlıq etmiş olaydı. IX. 1. Ola bilsin, yuxarıdakı mühakimələrdən sonra bizim fikrimizə görə ən düzgün dövlət quruluşu formalarından biri olan çar hakimiyyətinin mahiyyətinə varıb, bunun müzakirəsinə keçmək lazımdır. Araşdırma sual doğurur: gözəl quruluş əldə etməyə cəhd göstərən dövlət və ölkə üçün çar hakimiyyəti sər- fəlidirmi, yoxsa yox, yainki əksinə, idarəetmənin başqa bir for- ması daha yaxşıdır, yoxsa bir para dövlət üçün çar hakimiyyəti 116 sərfəlidir, digərləri üçün yox? Lakin əvvəlcədən çar hakimiyyəti- nin bir, yoxsa bir neçə forması olduğunu müəyyənləşdirmək lazımdır. 2. Çar hakimiyyətinin bir neçə formadan ibarət olmasını müəyyən etmək çətin deyil və hər belə bir halda bunu üzə çıxarmağın yolu da bir deyil. Məsələn, lakedemon dövlət qurulu- şunda çar hakimiyyəti görünür ki, başlıca olaraq qanuna əsas- lanır, lakin ali hakimiyyət tamamilə ona mənsub deyil: çar yainız ölkədən kənara çıxdıqda silahlı qüvvələrin ali rəhbəri olur; üstəlik dini işləri idarə etmək çarın ixtiyarına buraxılıb. Beləliklə, bu çar hakimiyyəti bir növ qeyri-məhdud və əvəzedilməz surətdə strate- giyadan ibarətdir; lakin çarın adam öldürtdürməyə yalnız yürüşlər zamanı ixtiyari var. Bu çox-çox qədimlərdə də hərbi ekspedisiya- lar zamanı, haçan ki, güclü adam ixtiyar sahibi idi, belə olmuşdu, bunu Homer də göstərir: Aqamennon xalq yığıncağında söyüş eşitsə də özünü saxlayırdı, lakin qoşun düşmənə qarşı yola dü- şən zaman onun edam etdirməyə ixtiyarı var idi; o, bica yerə elan etmirdi: «Kimi əgər ki, mən vuruşmadan kənarda [gör- səm]... sonra o, artıq itlərin və quşların əlindən heç bir yerdə giz- lənə bilməyəcək: axı ölüm mənim əlimdədir». 3. Beləliklə, çar hakimiyyətinin formalarından biri - ömür- lük strategiyadır. Bu, ya varislik yolu ilə olur, ya da seçki yolu ilə. Bununla bərabər bəzi barbar xalqlarında olan çar hakimiy- yətinin timsalında monarxiyanın digər formasına da rast gəlinir; bu, istibdad üsul-idarəsini andırır, lakin həm qanuna, həm də varislik hüququna əsaslanır. Ellinlərdən fərqli olaraq barbarlar öz təbii xüsusiyyətlərinə görə köləliyə daha yaxşı uyğunlaşırlar, asiya barbarları isə bu xüsusda avropada yaşayan barbarları üstələdiklərindən, onlar istibdad üsul-idarəsinə heç bir narazılıq ifadə etmədən tabe olurlar. Göstərilən səbəblər nəticəsində barbarlarda çar hakimiyyəti istibdad üsul-idarəsi xarakterini da- 117 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|