A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
lazımdır. Əgər bu, asan deyilsə, bəs onda çoxları arasında kor- lanmaya daha az meylli olan - xadimlərlə və vətəndaşlarla neoə olacaq: hökmdar bir nəfərdirmi, yoxsa sayca daha çox, bir neçə nəfər, lakin hamısı eyni dərəcədə yaxşıdır? Məgər bunun axırıncılar olması aydın deyilmi? Lakin bu bir neçə nəfər qisas- çılığa başlayacaq, birisi isə özünü bu mübarizədən kənarda saxlayacaq. Bu etiraza qarşı çox guman, həmin birisi kimi gözəl mənəvi keyfiyyətlərə malik olan bir neçə adamı qoymaq olar. 7. Əgər eyni dərəcədə yaxşı olan bir neçə adamın idarə- çiliyi aristokratiya, bir şəxsin idarəçiliyi isə - çar hakimiyyəti he- sab edilirsə, onda aristokratiya dövlət üçün çar hakimiyyətindən daha yaxşı olardı, hakimiyyətin hərbi qüvvəyə istinad etməsinin, yaxud onsuz keçinməsinin fərqi yoxdur, təki idarəetməyə bir neçə bu kimi adamların cəlb edilməsi mümkün olsun. Ola bilər əvvəlki dövrlərdə adamlar məhz ona görə çarlar tərəfindən ida- rə edilirdi ki, yüksək mənəvi keyfiyyətlərilə fərqlənən şəxslər tapmaq çətin idi, üstəlik də o vaxtlar dövlətlərdə, ümumiyyətlə, az əhali məskunlaşmışdı. Bundan başqa çarları, onların xeyir- xahlıq göstərmələrinə görə təyin edərdilər, bunu isə yaxşı xa- dimlər göstərərdi. Haçan ki, eyni dərəcədə çoxlu rəşadətli adam üzə çıxdı, onda onlar bir nəfərin hakimiyyəti altında ol- maqdan imtina edərək, ümumi idarəçilik forması axtarışında bu- lundular və politiyanı meydana çıxardılar. 8. Haçan ki, mənəviyyat korlandı, onlar ümumi sərvət he- sabına zənginləşməyə başladılar, politiyadan təbii olaraq oliqar- xiyalar əmələ gəldi, axı insanlar var-dövlətə hörmət etməyə başlamışdılar. Oliqarxiyadan isə əvvəlcə istibdad üsul-idarəsi meydana çıxdı, daha sonra istibdad üsul-idarəsindən - demok- ratiya: hökmdarların alçaqcasına mənfəət güdməsi, həmişə onları öz saylarını azaltmağa təhrik edirdi, bu xalq kütlələrinin güclənməsinə səbəb olduğundan, axırıncılar onların əleyhinə 122 çıxaraq demokratiyanı meydana gətirdilər. Dövlətlərin sayı ço- xaldığı üçün, demokratiyadan savayı, yəqin ki, başqa dövlət quruluşlarının ortaya çıxması indi artıq asan deyil. 9. Əgərbiri etiraf etsə ki, dövlətlər üçün ən yaxşı idarəçilik forması - çar hakimiyyətidir, onda ortaya sual çıxacaq, çarın uşaqları ilə necə olsun. Məgər sonrakı nəsil də çarlıq etməlidir- mi? Amma ki, bunlar arasında əgər əvvəlkilərə bənzər adamlar meydana çıxsa, onda bu, çox pis olacaq. Bu halda gərək çar, əgər bütün hakimiyyət onun əlindədirsə, bu cür uşaqlara haki- miyyəti verməsin. Lakin bu işdə ona belə asanlıqla etibar etmək olmaz, ya da bu, özü-özlüyündə çətindir və insandan onun tə- biətinə xas olan böyük cömərdlik istəyir. 10. Həmçinin hərbi mühafizə dəstəsinə dair məsələnin həllində də çətinlik vardır: özünə tabe olmaq istəməyənləri bu işə məcbur etmək iqti- darında olsun deyə, hakimiyyətə gələnin ixtiyarında arxalanmaq üçün hərbi mühafizə dəstəsi olmalıdırmı, əks təqdirdə o, idarə etmənı'n öhdəsindən necə gələ bilər? Axı əgər ki, hətta o, qanunla hakimiyyətə bütünlüklə sahib olan hökmdar olsa belə, həm də heç bir özbaşına və qanuna zidd hərəkətlərə yol ver- məsə, hər halda şübhəsiz, onun ixtiyarında məlum qüvvə olma- lıdır ki, buna istinadən qanunları qorumaq iqtidarında olsun. Doğrudur, söhbət qanuni çardan gedirsə, bu məsələ tez və ma- neəsiz həll edilə bilər, belə çar silahlı qüvvəyə malik olmalıdır, bu isə o dərəcədə çox olmalıdır ki, çar buna istinad edərək hər bir ayrı-ayrı adamdan və hətta bir neçə nəfərdən güclü, amma vətəndaş kütləsindən zəif olsun. Qədimdəkilər dövləti idarə etməkdən ötrü birisini esimnet və ya müstəbid təyin edərkən ona, məhz belə mühafizə dəstəsi verirdilər; Dionisi isə özünə mühafizə dəstəsi tələb edən zaman, kim isə sirakuzalılara məs- ləhət görmüşdü ki, ona, məhz bu böyüklükdə mühafizə dəstəsi versinlər. 123 XI. 1. Bizim şərhimiz indi bizi elə çar haqqında müzakirəyə gətirib çıxardı ki, beləsi hər işdə öz xoşu ilə hərəkət edir, biz də belə çar haqqında öz fikirlərimizi bildirməliyik. Qanuni monar- xiya adlanan, biz söylədiyimiz kimi, dövlət quruluşunun xüsusi forması deyil; onun hər formasında, məsələn, demokratiyada, yaxud aristokratiyada ömürlük strategiya mövcud ola bilər və əksər dövlətlərdə daxili idarəetmənin rəhbərliyinə bir nəfər səla- hiyyətli şəxs təyin edilir; bu cür hakimiyyət, ancaq səlahiyyəti bir qədər məhdudlaşdırılmış halda Epidamnedə və Opuntedə mövcuddur23. 2. Biz artıq indi öz bildiyi kimi idarə edən, necə deyərlər, hər şeyi əhatə edən çar hakimiyyəti haqqında mühakimə yürü- dəcəyik. Dövlət bir bərabərdə olan adamlardan ibarət olduğu halda bütün vətəndaşların bir nəfərin tam hökmü altında olması bəzilərinə qeyri-normal görünür: zatən bir bərabərdə olanlar üçün, zatən eyni cür də qayda və sayğı lazımdır. Cismən bir- birinə bənzəməyən adamlara eyni cür yeməklərlə qidalanmaq və ya eyni cür paltarlar geyinmək əgər zərərlidirsə, onda imti- yaziarla iş nə yerdədir; bərabərlər arasında qeyri-bərabərçilik də eyni dərəcədə zərərlidir. 3. Buna görə ədaiət tələb edir ki, bütün bərabərlər hansı dərəcədə tabeçilikdə bulunursa, o dərə- cədə də hökm sürməlidir və hər kəs növbə ilə həm hökm sür- məli, həm də tabeçilikdə bulunmalıdır. Burda artıq bizim işimiz qanunla əlaqəlidir, yaxud qayda elə qanunun özüdür ki, var. Buna görə vətəndaşlar arasından kiminsə birinin deyil, qanu- nun hökm sürməsi yaxşı olardı. Buna da əsasən, hətta hakimiy- yətin bir neçə adamın əlində olması yaxşı hesab edilsə belə, bu axırıncıları qanunu qorumaq və ona xidmət göstərmək üçün təyin etmək lazımdır. Əgər bu və ya digər vəzifənin olması zə- ruridirsə, onda deyəcəklər ki, hamı bir bərabərdə olarkən onla- 124 rın hamısının bir adamın ixtiyarında olması ədalətsizdir. 4. Bu qeyd onu göstərir ki, qanun, çox guman, bütün mümkün halları qabaqcadan nəzərə almaq iqtidarında deyil, həm də insanda o zor yoxdur ki, bunları öncədən bilsin. Hər halda, vəzifəli şəxsləri lazımi surətdə tərbiyələndirən qanun, onlara daha düzgün fikir- lərə əsaslanmaqla, digər işlərdə məhkəmə qərarları çıxarmağa və idarə etməyə imkan yaradır. Təcrübə göstərəndə ki, onlar mövcud olan quruluşların yaxşılaşmasına yardım edir, qanun onlara özündə düzəliş aparmağa imkan verir. Beləliklə, kim tələb edirsə ki, qanun hökm sürsün, görünür ki, Allahın və ağılın hökm sürməsini istəyir, ancaq kim tələb edirsə ki, insan hökm sürsün, buna heyvani hisləri də əlavə edir, yaxud ehtiras nə isə heyvanabənzər bir şeydir və qəzəb hökmdarları doğru yoldan azdırır, baxmayaraq ki, onlar ən yaxşı adamlardır; əksinə, qa- nun - qeyri-iradəlikdən azad bir dərrakədir24. 5. Sənət sahə- sindən gətirilən misaldan görünür ki, göstəriş necədirsə, ona əsasən müalicə olunmaq pisdir, həkimlik sənətinin bilicilərinə müraciət etmək məqsədəuyğun olsa da, səhv hərəkət kimi qəbul edilir. Axı həkimlər dostluğa görə qaydaların əleyhinə olan heç bir hərəkətdə bulunmayacaqlar: onlar haqlarını da xəstəni sağaltdıqdan sonra alırlar. Əksinə, dövlət vəzifələri tu- tan adamlar çox vaxt çox işdə ya qərəzçilik mövqeyi tuturlar, ya da dostluğa meyl edirlər. Şübhə yarananda ki, həkimlər bəd- xahların şəriylə qazanc naminə xəstəni tələf etmək istəyir, adamlar ona üstünlük verirlər ki, onlar göstəriş necədirsə, ona əsasən müalicə etsinlər. 6. Xəstə həkimlər öz yanlarına başqa həkimləri çağırırlar; gimnastika təlimi ilə məşğul olan pedotriblər digər pedotribləri dəvət edirlər, çünki o vaxt ki, iş onların öz- lərinə aid olur və onlar özləri ehtiraslara qapılırlar, bu şəxslər həqiqət haqqında mühakimə yürütmək iqtidarında olmurlar. Be- 125 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|