A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
onun mahiyyəti nədir? Əvvəlcə, ümumiyyətlə, bütün dövlət qu- ruluşu formaları üçün ümumi qaydanı müəyyənləşdirmək lazım- dır: dövlətdə bu və ya digər quruluşun tərəfdarları onun əleyh- darlarından güclü olmalıdır. Hər dövlət keyfiyyət və kəmiyyət baxımından nəzərdən keçirilməlidir. Keyfiyyət adı altında mən azadlığı, var-dövləti, təhsili, əsli-nəcabəti nəzərdə tuturam; kəmiyyət adı altında - xalq kütləsinin sayca üstünlüyünü. 2. Elə ola bilər ki, dövləti təşkil edən hissələrdən biri kəmiyyət, digəri isə keyfiyyət üstünlüyünə malik olsun; belə ki, məsələn, əsli- nəsli məlum olmayan adamlar əsli-nəcabətli adamları üstələsin- lər, yaxud yoxsullar varlıları üstələsinlər, bununla belə bu kə- miyyət üstünlüyü kübarların və varlıların keyfıyyət üstünlüyün- dən elə də böyük olmamalıdır. Buna görə bu iki üstünlüyü ta- razlaşdırmaq lazımdır. Harda ki, yoxsulların sayı göstərilən nis- bəti üstələyir, orada təbii olaraq demokratiya, yəni sadə xalqın bu və ya digər növünün üstünlüyündən asılı olaraq onun ayrı- ayrı formaları meydana çıxır, məsələn, əgər üstünlük əkinçilər kütləsinin tərəfində olacaqsa, onda demokratiya quruluşunun birinci forması meydana çıxacaq, amma harda üstünlük sənət- karların və günəmuzd işləyənlərin tərəfindədirsə, orada demo- kratiya quruluşunun ifrat formalarından biri meydana çıxacaq. Bu surətlə də digər aralıq formalar. 3. Harda ki, varlıların və kü- barların yüksək nüfuzu onların sayca azlığını üstələyir, hər hal- da oliqarxiyaya hüsn-rəğbət bəsləyən əhalinin üstünlüyünə mü- tabiq olan oliqarxiya quruluşu, yəni onun müxtəlif formaları meydana çıxır. Qanunverici bu və ya digər dövlət quruluşunu yaratdıqda ortabab vətəndaşları həmişə özünə cəlb etməlidir: əgər o, oliqarxiyanın xarakterinə uyğun qanunlar çıxaracaqsa o, ortababları nəzərdə tutmalıdır; əgər qanunlar demokratiya ruhundadırsa o, ortababları buna öyrətməlidir. 4. Harda əhalinin ortabab hissəsi ya hər iki ifratçılıq üzərində, ya da onlardan 158 birinin üzərində üstünlüyə malikdirsə, orada dövlət quruluşu sa- bitliyə ümid bəsləyə bilər; ortababların əleyhinə çıxmaq üçün varlılarla yoxsulların razılığa gəlməsi təhlükəsi ola bilməz; heç vaxt nə bunlar, nə də o birilər bir-birinin qulu olmağa razı ol- mazlar; əgər onlar elə bir vəziyyət yaratmağa səy göstərsələr ki, beləsi həm bunları, həm də o biriləri təmin etsin, onda onlar ortababdan başqa heç bir ayrı dövlət quruluşu tapa bilməyə- cəklər. Bir-birinə qarşı olan inamsızlığa görə onlar növbə ilə idarə etməyə razı olmazlar. Bununla belə vasitəçilər hər yerdə böyük etimada malikdir, bu halda isə vasitəçilər ortabab adam- lardır. Dövlət quruluşu da nə qədər çox qarışsa, bir o qədər möhkəm olacaq. 5. Əksər qanunvericilər, eyni zamada da aris- tokratiya quruluşunu təsis etməyi nəzərdə tutanlar, yalnız varlı- lara həddindən artıq üstünlük verdiklərinə görə deyil, həm də sadə xalqı nəzərə almamağa çalışdıqlarına görə müvəffəqiyyət- sizliyə uğrayırlar. Axı zaman dəyişdikcə saxta düşünülmüş fıra- vanlığın ardınca həqiqi hirs, qəzəb gəlir, dövlət quruluşunu da çox vaxt sadə xalqın deyil, varlıların acgözlüyü məhv edir. 6. Hesab edirlər ki, mövcud olan beş hiylə vasitəsilə döv- lət idarə etməsində sadə xalqa yer əldə etmək mümkündür. Bunlar xalq məclisilə, vəzifələrlə, divanxanalarla, orduyla və gimnastika təlimlərilə əlaqədardır. Xalq məclisində iştirak etmə- yə hamının haqqı var, lakin varlılıarın üzərinə bundan yayındıq- da pul cəriməsi qoyulur; bunu ya gərək yalnız varlılar özləri ödəsinlər, ya da onları zorla cərimələyirlər. Adamların vəzifəyə təyin edilməsi işində, müəyyən əmlak senzinə malik olanların bu vəzifələrdən imtina etməyə haqqı yoxdur, yoxsullar isə bu hüquqa malikdir. Hakim vəzifəsindən yayınan varlı adamlar üzərində cərimə qoyulur, yoxsullarsa bundan azaddır, yaxud Harondun qanunlarında olduğu kimi varlıların üzərinə böyük cə- rimə qoyulur, yoxsulların üzərinə - kiçik. 7. Bəzi ölkələrdə və- 159 təndaşların siyahısında olanların hamısı xalq məclisində və məhkəmədə iştirak etmək hüququ alır15, lakin əgər onlar vətən- daşların siyahısına daxil edildikdən sonra, bu və digər vəzifə- lərin icrasından yayınsalar, onların üzərinə böyük pul cəriməsi qoyulur. Bu, birtərəfdən onları cərimə qorxusu ilə vətəndaşların siyahısına yazılmağa qoymamaq məqsədilə edilir; digər tərəf- dən - əgər onlar vətəndaşların siyahısına yazılmasalar, onda məhkəmədə və xalq məclisində iştirak etmək hüququndan məhrum olacaqlar. Bu, eynən qanun əsasında silah gəzdirmək hüququna və gimnastika təlimlərində iştirak etməyə də aiddir: yoxsullara silah əldə etməməyə icazə verilir, varlılıar isə əgər bunu əldə etməsələr cərimə olunurlar. Gimnastika təlimlərindən yayınan yoxsullara heç bir cərimə qoyulmur, varlılar isə cərimə ödəyirlər ki, bəziləri cərimənin qorxusundan gömnastika təlim- lərində iştirak etsinlər, digərləri isə, hansılar ki, onları heç bir təhlükə gözləmir, bunda iştirak etməsinlər. Bunların hamısı - qanunlar sahəsində oliqarxiyanın hiylələridir. 8. Demokratiyalarda bu hiylələrə qarşı digərləri qoyulur: xalq məclisində və məhkəmədə iştirak etmək üçün yoxsullara mukafat verilir, varlıların üzərinə isə heç bir cərimə qoyulmur. Bu halda kim düzgün qarışma istəyirsə, yəqin bu iki qaydanı birləşdirməlidir: vəzifələrini yerinə yetirdiklərinə görə bir para- larını mükafatlandırmaq, digərlərini bunlardan yayındıqlarına görə cərimə etmək, ona görə ki, yalnız bu halda hamı dövlət həyatında iştirak edər. Əks təqdirdə onu yalnız bir para adam idarə edəcək. Bununla belə dövlətin idarə edilməsi ancaq o adamlara aid olmalıdır ki, onların öz hesablarına silah əldə et- məyə mümkünatları olsun; o ki, qaldı əmlak senzinə, onun kə- miyyət ölçüsünü müəyyənləşdirmək mümkün deyil, hər halda işi elə təşkil etmək olar ki, bu senz mümkün qədər daha yüksək olsun, amma bununla bərabər belədə də dövlət idarəetməsində 160 iştirak edə bilən adamların sayı, yenə bu hüquqdan məhrum olanların sayını üstələyəcək. 9. İş bundadır ki, yoxsullar imtiyaz- lardan məhrum olsalar da, əgər onlara heç kim toxunmasa və o şey ki, onlara məxsusdur, onu onlardan almasa, yenə də yerlə- rində dinc durarlar. Lakin bu işi təşkil etmək - çətin məsələdir, Çünki idarə edənlər həmişə incə adamlar olmurlar. Hərb za- manları yetişdikdə, yoxsullara pul verilməsə, onlar bir qayda olaraq buna laqeyd qalırlar, bu vəsaiti onlara verdikdə isə onlar gedib vuruşmağa hazırdırlar. 10. Bəzi dövlətlərdə bərabər hüquqlu vətəndaş hesab edi- lənlər yalnız hal-hazırkı dövrdə ağırsilahlı qoşunda xidmət gös- tərənlər deyil, həm də artıq xidmət möhləti bitmiş adamlardır. Məsələn, malaylarda bərabər hüquqlu vətəndaşlar məhz belə- ləri olurdu, vəzifəli şəxsləri isə yalnız həqiqi hərbi qulluq keçən- lərdən seçirdilər. Yunanıstanda da monarxiya quruluşu aradan qaldırıldıqdan sonra ilk zamanlar bərabər hüquqlu vətəndaşlar hərbçilər, yəni öncə - süvarilər olmuşdu, bu onunla izah olunur ki, o vaxt müharibədə güc və üstünlük atlı qoşununda idi, ağır- silahlı piyadalar isə düzgün təşkil edilmədiyindən səmərəsiz idi: piyada qoşununu təşkil etmək işi üzrə təcrübə və taktika qay- dalarının hazırlanması keçmiş adamlarda yox idi, buna görə elə zənn edirdilər ki, bütün güc atlı qoşundadır. Dövlətlərin artması ilə ağırsilahlı piyada qoşun da böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başladı, bu isə dövlət idarəçiliyində çoxlu vətəndaşın iştirak etməsinə səbəb oldu. Bax buna görə keçmişdəkilərin demokra- tiya adlandırdıqları dövlət quruluş formalarını biz indi politiya ad- landırırıq. 11. Əslində isə, arxaistik16 dövlət quruluşu formaları oliqarxiyaya və monarxiyaya aiddir. Adam azlığı nəticəsində on- larda əhəmiyyətli dərəcədə az, ya çox sayda ortabab vətəndaş yox idi; sayca az və qeyri-mütəşəkkil olduqlarından onlar tabe- çilikdə bulunmağa daha meylli idilər. 161 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|