A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
də şura varsa, orada probullar şuranın üzvlərindən yüksəkdə durur, ona görə ki, şuranın üzvləri demokratiya üçün xarakterik- dir, probul - oliqarxiya uçün. 9. Şura elə qəbildən olan demokra- tiyalarda əhəmiyyətini itirir ki, orada hər işlə xalq məclisinin özü məşğul olur; bu, sadəcə olaraq onda baş verir ki, həmin vaxt xalq məclisində iştirak etmək üçün səxavətlə mükafat verilir; bu halda, asudə vaxta malik olduqlarından, məclisi tez-tez təşkil edib, özləri də bütün məsələlərə dair qərar çıxarırlar. Pedonom- lar, ginekonomlar və bu kimi sahələrə baxan digər vəzifəli şəxs- lər ki, v a r - bu vəzifələrin hamısı demokratiyaya deyil, aristokrati- yaya xasdır. Məsələn, ginekonomlar yoxsulların arvadlarına evdən çıxmağı necə qadağan edə bilər? Bundan başqa gineko- nomiya oliqarxiya quruluşuna da xas deyil: axı oliqarxların arvad- ları cah-cəlal içərisində yaşayır. Buna rəğmən bizim tərəfimizdən edilən qeydlər tamamilə kifayətdir. 10. İndi vəzifələrə adam təyin edilməsi üsullarına dair mə- sələni əsaslı surətdə müzakirə etməyə çalışmaq lazımdır. Bu üsulların fərqi üç cəhətdən özünü göstərir; onların birləşməsin- dən istər-istəməz ən müxtəlif üsullar üzə çıxır. Birinci, vəzifəyə kim təyin edir; ikinci, bunlara adam kimlərdən təyin olunur; üçüncü, bu necə baş verir. Buna müvafiq olan üç variant var: vəzifəyə ya bütün vətəndaşlar təyin edir, ya onlardan və yaxud hamıdan bəziləri, ya bəzilərindən müəyyən adamlar, məsələn, əmlak senzini təmin edən vətəndaşlar, ya kubarlar, ya məziy- yətləri ilə seçilənlər, ya buna bənzər digər bir şeylə fərqlə- nənlər, məsələn, Meqarada - sürgündən qayıdanlar və demok- ratiyaya qarşı mübarizədə iştirak edənlər; həm də bu, ya seçki yolu ilə, ya da püşk vasitəsi ilə olur. 11. Öz növbəsində bu üsul- ları iki-iki birləşdirmək olar. Mən aşağıdakıları nəzərdə tuturam: bəzi vəzifələrə bir paraları, digərinə hamı təyin edir; bəzi vəzi- fələrə adam hamıdan təyin olunur, digərlərinə - bir paraların- 170 dan, bəziləri - seçki yolu ilə, digərləri - püşklə. Bu birləşmələrin hər birindən yenə də dörd ayrı-ayrı üsul mümkündür: ya bütün vəzifələrə adam seçki yolu ilə hamıdan təyin olunur; ya hamı hamıdan püşk yolu ilə, bundan başqa ya, ümumiyyətlə, hamı- dan, yaxud bütün əhalinin bir hissəsindən, məsələn, fıllər, de- malar, fratriyalar üzrə, bu minvalla bütün vətəndaşlar vəzifəyə gəlib gedənə qədər; yaxud həmişə hamıdan...23 ya da bir halda belə, digər halda - başqa cür. Digər tərəfdən əgər bəzi vətən- daşları təyin edirlərsə, onda ya hamıdan seçki yolu ilə, ya hamı- dan püşklə, ya bəzilərindən seçki yolu ilə, yaxud bəzilərindən püşklə, ya da bir halda belə, digər halda - başqa cür, yəni ya seçki yolu ilə, ya da püşklə. Beləliklə, iki-iki birləşmələrdən alı- nanları istisna etməklə, on iki üsul alınır24. 12. Göstərilən üsullardan ikisi demokratik quruluşa uyğun g ə lir - bu onda olur ki, bütün vətəndaşlar vəzifəyə bütün vətən- daşlar içərisindən...25 seçki yolu, ya püşklə, yaxud26 bunun və o birinin birləşməsi vasitəsilə təyin edir, belə ki, bəzi vəzif ələrə seçki yolu ilə adam təyin edilir, digərlərinə - püşklə. Əgər vəzi- fəyə adam təyin etmədə vətəndaşların hamısı iştirak etmirsə, - hamının içərisindənmi, ya bəzilərinin, püşkləmi, ya seçki yolu ilə, ya da bunun və o birinin birləşməsindən - yaxud əgər bəzi vəzi- fələrə bütün vətəndaşlardan adam təyin edilirsə, digərlərinə - bəzilərindən, seçki yolu iləmi, ya püşklə, yaxud bunun və o birinin birləşməsi vasitəsilə, yəni, məsələn, bəzi vəzifələrə seçki yolu ilə adam təyin edilir, digərlərinə - püşklə, onda bu üsul politiyaya uyğun gəlir. Əgər ki, vəzifəyə təyin etmədə hamının içərisindən bəziləri iştirak edirsə və təyin etmənin özü seçki yolu ilə, ya püşklə, yaxud da bunun və o birinin vasitəsi ilə keçi- rilirsə - bəziləri püşklə, digərləri seçki yolu ilə, - onda bu üsul oliqarxiyaya xasdır. Həm də bütün vəzifələrə eyni vaxtda seçki yolu ilə və püşklə adam təyin etmək daha çox oliqarxiyaya xas- 171 dır. 13. Bəzi vəzifələrə hamının içərisindən, digərlərinə - bəzi- lərindən təyin etmə daha çox aristokratiya çalarlı politiyaya xas olan üsuidur. Oliqarxiya üsulunda - vəzifəyə təyin etməni bəziləri, bəzi- ləri içərisindən aparır - bu halda püşk tətbiq ediləcəyinin fərqi yoxdur (hərçənd püşk seçkiyə nisbətən daha az tətbiq edilir), - yaxud bəziləri bəzilərindən hər iki üsulla. Aristokratiya quruluşuna xas olan üsul isə ondan ibarətdir ki, vəzifəyə təyin etmədə hamısının, yaxud bəzilərinin içərisin- dən bəziləri, ya da hamı iştirak edir, həm də nəzərə almaq la- zımdır ki, təyin etmə seçki yolu ilə keçirilir. Vəzifəyə təyin etmənin bax bu qədər üsulu var, həm də bu və ya digər dövlət quruluşundan asılı olaraq, onlar bax bu cür təqsim edilir. Hansı üsulların hansı dövlət quruluşuna uyğun gəlməsi indi aydın olacaqdır; adamların vəzifələrə necə təyin edilməsi, onların hər birinin fəaliyyət sahəsinin nədən ibarət ol- ması və hansı fəzifələrin olması da aydındır. Mən vəzifəli şəxsin fəaliyyət sahəsi dedikdə, məsələn, onun baxdığı sahənin dövlət mədaxilinəmi, yoxsa hərbi mühafızəyəmi daxii olduğunu nəzər- də tuturam. Əlbəttə, vəzifələrin fəaliyyət sahəsi müxtəlifdir və strateqin vəzifəsi, məsələn, bir şeydir, ticarət sazişinin bağlan- masına nəzarət etmək - başqa şey. XIII. 1. Dövlət quruluşunun üç hissəsindən axırıncısı haq- qında, yəni məhkəmə hakimiyyəti haqqında danışmaq qalır. Onun qurulma üsullarını da elə bizim araşdırmamızın əsasını təşkil edən şeydən müəyyənləşdirmək lazımdır. Məhkəmolər üç şeylə əlaqəlidir: hakimiər kimlərdəndir, onların çıxardığı qərara nə daxildir, hakimlər nə cür təyin olunur; başqa sözlə, hakimlər kimdir, yəni onlar bütün vətəndaşların içərisindən təyin edilir, yoxsa bəzilərinin içərisindən; onların çıxardığı qərara nə daxildir 172 - yaxud məhkəmənin ayrı-ayrı neçə forması var; hakimlər necə təyin edilir — püşklə, yoxsa seçki yolu ilə. Hər şeydən öncə məhkəmələrin ayrı-ayrı formalarının sa- yını müəyyənləşdirək. Bunlar səkkizdir: biri-vəzifəli şəxslərdən hesabat almaqdan ötrüdür; digəri - o adamlardan ki, onlar döv- lətə ziyan vurublar; daha birisi - dövləti cinayətlər xüsusunda- dır: dördüncü - cərimələmək xüsusunda vəzifəli və müikü şəxs- lər arasında olan iddiaları araşdırmaqdan ötrüdür; beşinci - mülki şəxslər arasında olan iri ticarət sazişləri xüsusundadır; başqa birisi, qətl hadisələrini və əcnəbilərə dair məhkəmə işlə- rinı' araşdırmaqdan ötrüdür. 2. Qətl hadisələrini araşdıran məh- kəmə - hakimlərin eyni, yaxud digər şəxslər olacağının fərqi yoxdur - öz növbəsində bir neçə formaya bölünür: əvvəlcədən düşünülmüş qətllər xüsusunda, qərəzli olmayan qətliər xüsu- sunda, o hadisələr xüsusunda ki, müttəhim öz cinayətini boy- nuna alsa da, iddia edir ki, buna onun haqqı vardı, dördüncü - sürgündən vətənə qayıtdıqda qətl üstündə ittiham olunanlar üzərində məhkəmə - bu, məhkəmənin o formasıdır ki, Afinada «Freattoda məhkəməsi» adlanır; amma bu kimi məhkəmə araş- dırmaları, hətta böyük dövlətlərdə nadir hallarda olur. Əcnəbilər üzərindəki məhkəmə elə əcnəbilərin əcnəbilərlə, yaxud əcnəbi- lərin şəhər əhli ilə işlərinə baxır. Nəhayət, bütün sadaianan məhkəmə formalarından başqa kiçik ticarət sazişlərini araşdı- ran məhkəmə var, məsələn, airhəmə beş dirhəm, ya bir az artıq və bu cür məhkəmə işləri araşdırılmalı olsa da, bunlardan ötrü hakimlərin çox olması vacib deyil. 3. Lakin biz qətl işləri üzrə olan məhkəmələri və əcnəbilə- rin işləri üzrə olan məhkəmələri bir kənara qoyub, yalnız dovləti cinayətləri araşdıran məhkəmələr haqqında danışacayıq. Bu məhkəmələrin pis qurulması daxili qarışıqlığa və hətta dövlət quruluşunun devrilməsinə səbəb olur. Bu məhkəmələrdə ha- 173 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|