A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
riyyətə xas olan xeyirxahlıq daha çox tələb olunur, bilik isə, əlavə olaraq tələbat nə qədərdirsə - ümumi sərvətdir. Lakin meydana sual çıxa bilər: əgər qabiliyyət göz qabağındadırsa və dövlət quruluşuna hüsn-rəğbət varsa, daha xeyirxahlıq nəyə la- zımdır? Axı artıq bu iki keyəfiyyət xeyir gətirməyə başlayacaq. Amma, məgər elə ola bilməzmi ki, bu iki keyfıyyətə malik olanlar, hədlərini bilməyən adamlar olsun? Necə ki, özlərini tanımalarına və özlərinə qarşı məhəbbətlərinin olmasına bax- mayaraq, yenə də özlərini gözləmək halında deyillər, eləcə də bəzilərinə ictimai işə münasibətdə özlərini bu cür aparmağa heç nə mane olmur. 16. Ümumiyyətlə, qanunlarda dövlət quruluşundan ötrü faydalı olan bütün şeylər, bizim fikrimizcə, həm də quruluşun mühafizə edilməsinə xidmət edir; eyni zamanda, başlıcası da dəfələrlə xatırlanan qayda - ona nəzarət etmək lazımdır ki, əhalinin bir hissəsi, hansı ki, mövcud dövlət quruluşunun saxla- nılmasını istəyir, bunu istəməyən digər hissədən güclü olsun. Bütün bunlardan başqa, düzgünlərdən yayınan dövlət quruluş- larında - nəyə diqqət yetirilmirsə, o, yəni ortabab vətəndaşlar nəzərdən qaçırılmamalıdır: o şeylər ki, demokratiyaya xas olan kimi görünür, onların əksəriyyəti demokratiyanı zəiflədir, o şey- lər ki, oliqarxiyaya şamil edilir, onların əksəriyyəti oliqarxiyanı zəiflədir. 17. O adamlar mübaliğəyə yol verir ki, onlar yalnız öz dövlət quruluşlarının dəyərli olduğunu görür; onlar bu halda nə baş verirsə, bunun burunla da olduğunu nəzərdən qaçırırlar, əgər o, düz və daha qəşəng formadan uzaqlaşıb, ya əyri, ya da fındıq formasına yaxınlaşırsa, lakin bununla bərabər yenə də qəşəng qalmaqda davam edirsə, onda o, bizim gözümüzü ox- şayır, əgər o, bu, yaxud digər pis vəziyyətə düşürsə, onda hər şeydən öncə sifətin ayrı-ayrı hissələrinin tarazlığı pozulacaq və nəhayət iş o yerə gəlib çatacaqdır ki, bu uyğunsuzluq tamamilə 202 yox olacaq, həm də ya böyük, yaxud çox kiçikliyinə görə burun öz xoş görünüşünü itirəcək; bunu bədənin yerdə qalan hissələri barəsində də demək olar. Bu, digər dövlət quruluşu formaların- da da baş verir. 18. Düzgün quruluşdan yayınmalarına baxma- yaraq demokratiya da, oliqarxiya da babat quruluş ola bilər. Lakin birisi bu və ya digər quruluşu gücləndirməyə başlasa, on- da hər şeydən öncə o bunu korlayar, axırda isə heçə döndərər. Buna görə qanunverici və siyasi xadim hansı demokratik qa- nunların demokratiyanın saxlanılmasına xidmət etdiyini, hansı- ların onu məhvə doğru apardığını və oliqarxiya qanunlarından hansılarının oliqarxiyanı mühafizə, hansıların məhv etdiyini yax- şı bilməlidir. Axı bu və digərinin mövcudluğu və mühafızə edil- məsi varlı adamlar və xalq kütləsi olmadan mümkün deyil; lakin onlarda əmlak bərabərliyi həyata keçirilsə, istər-istəməz başqa quruluş meydana çıxacaqdır. Beləliklə, kimlər ki, varlı adamla- rın, yaxud xalq kütləsinin həddən artıq cəsarətli qanunlarla axı- rına çıxır, əslində dövlət quruluşunu dağıdır. 19. Bu kimi səhvlər həm demokratiyalarda, həm də oliqar- xiyalarda olur. Xalq kütləsinin qanunlardan üstün olduğu demok- ratiyalarda - demaqoqlar: onların varlı adamlarla mübarizəsi həmişə dövləti iki yerə parçalayır. Demaqoqlar, əksinə, həmişə varlıların xeyrinə danışmalıdır, oliqarxiyalarda isə, oliqarxlar xalqın mənafeyinin qeydinə qalmalıdır. Həm də oliqarxlar and içməni indi etdiklərinin əksinə etməli idilər. Hal-hazırda bəzi oliqarxiyalarda belə and içirlər: «Mən sadə xalqa ədavət bəsləyəcəyəm və ona qarşı ən pis niyyətdə olacağam»; amma əks fikirlərlə yaşamaq lazımdır və gözə çarpdırmaq üçün oliqarxlar bunları özlərinin andlarında göstərməlidir: «Mən sadə xalqı incitməyəcəyəm». 20. Lakin dövlət quruluşunun mühafizə edilməsinə kömək- lik edən bizim göstərdiyimiz bütün vasitələrdən ən başlıcasına hal-hazırda etina edilmir - bu müvafiq dövlət quruluşu ruhunda 203 tərbiyələnmədir. Əgər vətəndaşlar dövlət qaydalarına alışdırıl- masa və bu ruhda tərbiyələnməsə, dövlət idarəçiliyində bulu- nanların hamısının yekdilliklə bəyəndiyi ən yararlı qanunlar belə heç bir xeyir verməyəcək, yəni əgər qanunlar demokratik döv- lətlərindirsə - demokratiya ruhunda, əgər oliqarxiyalarındırsa - oliqarxiya ruhunda olmalıdır; axı biri intizamsızdırsa, bütün döv- lətlərdə də intizamsızlıqdır41. 21. Dövlət quruluşu ruhunda tərbi- yələnmədə məsələ oliqarxların, yaxud demokratiyanın tərəfdarla- rının xoşuna gəlməkdən ibarət deyil, ona görədir ki, birincilərə oliqarxiya quruluşunu müdafıə etmək imkanı verilsin, ikincilərə - demokratiyanı. Bununla belə hal-hazırda oliqarxiyalarda haki- miyyət başmda duranların oğlanları ərköyündur, yoxsulların oğ- lanları isə dözümlü və mətanətli olduqlarına görə dövlət həyatında yeniliklərə cəhd edirlər, bunları da həyata keçirmək iqtidarındadırlar. 22. De-mokratiyalarda, hər halda hansılar ki, daha çox demokratiya hesab edilir, onlarda demokratiyaların xeyrinə zidd olan qaydalar müəyyən edilib, bunun səbəbi odur ki, bunlarda azadlığın nə olduğunu pis başa düşürlər. Doğrudan da, demokratiya bir qayda olaraq iki əlamətlə müəyyənləşir: ali hakimiyyətin çoxluğun əlində cəmləşməsi ilə və azadlıqla. Əda- lət, onların fikrincə, bərabərliyə mütabiqdir; bərabərlik isə o mə- nada başa düşülür ki, xalq kütləsinin çıxardığı qərar quvvəyə malik olmalıdır; azadlıq isə hər kəsə istədiyini etməyin mümkün- lüyü kimi izah olunur. Bax budur, bu cür demokratiyalarda hər kəs öz istədiyi tək, yaxud Yevripid dediyi kimi «öz ürəyinin şid- dətli arzusu ilə» yaşayır. Lakin bu pisdir: axı dövlət quruluşu ilə uzlaşan həyatı köləlik deyil, qurtuluş hesab etmək lazımdır. Ümumiyyətlə, o səbəblər, hansılar ki, bunlara görə dövlət quruluşları dəyişilir və məhv olur, həm də o vasitələr, hansılar ki, bunların köməkliyi ilə onlar uzun müddət muhafizə edilir və mövcud olur, bax bunlardır. 204 VIII. 1. Monarxiya quruluşunun hansı səbəblər nəticəsində dağılmasına və hansı vasitələrlə mühafizə edilməsinə nəzər ye- tirmək qalır. Çar hakimiyyəti və istibdad üsul-idarəsi ilə nə baş verirsə, demək olar ki, respublika quruluşları barəsində söyləni- lənlərlə eynidir. Axı monarxiya aristokratiyaya yaxındır, istibdad 'jsul-idarəsi isə özündə ifrat oliqarxiya və demokratiyanı birləş- dirir. Buna görə istibdad üsul-idarəsi təbəələr üçün ən təhlükəli dövlət quruluşudur, o iki şərin birləşməsi olduğundan bu və di- gərinə xas olan bütün yayınma və səbəblər onda vardır. 2. Monarxiya quruluşunun hər iki forması bir-birinə ziddir və bir araya sığmır. Çar hakimiyyəti nəcib adamları xalq kütlə- sindən müdafiə etmək üçün meydana gəlmişdi. Çar, məziyyət- lərinin üstünlüyünə görə, yaxud məziyyətlərdən asılı olub, şəx- sən onun özünə xas əməlinə və ya onun nəslinin seçildiyi üs- tünlüyə görə nəcib adamlardan qoyulur. Müstəbid isə xalqın içərisindən, yəni xalq kütləsindən, kübarlara qarşı qoyulur ki, xalq onlardan heç bir ədalətsizlik görməsin. 3. Hadisələr bunu aydın göstərir. Axı müstəbidlərin əksəriyyəti, əslində, kübarları ləkələməklə, xalqın etimadını qazanan demaqoqlardan çıxmış- dır. İstibdad üsul-idarələri, dövlətlər çoxaldıqdan sonra bu cür meydana gəlmişdi. Bunlardan qabaqkı digər istibdad üsul-ida- rələri çar hakimiyyətindən əmələ gəlmişdi, bunlar əcdadların vəsiyyətinə riayət etməyib, daha zalımanə hakimiyyətə can atdılar. Üçüncü istibdad üsul-idarələri ən yüksək vəzifələrə se- çilən adamların rəhbərliyi ilə meydana gəlmişdi (qədim zaman- larda xalq mülki və dini işləri idarə edən vəzifəli şəxsləri uzun müddətə təyin edirdi). Nəhayət, bəzi istibdad üsul-idarələri oliqarxiyalardan törəmişdi, bunlarda kimsə bir nəfər baş icraçı sifətilə ən mühüm vəzifələrə seçilirdi. 4. Bütün bu hallarda, əl- bəttə, arzu etdikdə, istəyə o qüdrət və əzəmət sayəsində asan- 205 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|