A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
lərinə arxalanaraq, buna görə də qorxu bilmədən, onlar asan- lıqla qəsdi başa çatdırırlar, məsələn, qoşun başçıları hökmdar- lara qəsd edir. Beləcə, Kir Astiaqın54 həyat tərzinə və hərbi qüv- vəsinə nifrətlə baxıb ona qarşı çıxdı: axı hərbi qüvvə zəifləmişdi, Astiaqın özü isə cah-cəlal içində batıb qalmışdı. Həmçinin frakiyalı Sevf Amodaka55 qarşı, onun qoşun başçısı ola-ola. Bəziləri qəsdi bir neçə səbəbə görə, bir növ həm nifrətə, həm də acgözlüyə görə törədirlər, məsələn, Mitridat Ariobarzana56 qarşı. Daha çox bu səbəbdən qəsd törədənlərə təbiət cəsarət bəxş etmişdir və onlar hökmdarların yanında yüksək vəzifələr tu- turlar, axı cəsurluq qüvvə ilə birləşdikdə cəsarət verir və kim ki, həm buna, həm də digərinə malikdir, bunun öhdəsindən asanlıqla gəlmək ümidi ilə də sui-qəsd hazırlayır. 16. Şöhrətpərəstlik üzün- dən qəsd törədən adamların bəhanələri öz mahiyyətinə görə yuxarıda göstərilənlərlə ziddiyət təşkil edir. Əgər bəziləri çoxlu var-dövlətə və yüksək hörmətə (hökmdarlarda olduğu kimi) can atdığından, hökmdarlara qəsd edirsə, o zaman şöhrətpərəstlik üzündən qəsd törədənlərin heç biri bundan ötrü təhlükəyə məruz qalmağa üstünlük vermir; o birilər yüxarıda göstərilən səbəblərə əsaslanırlar, bu birilər isə - əgər söhbət digər bir qeyri-adi hərəkətdən gedirsə, hansı ki, buna görə başqa adam- ların nəzərində tanınar və məşhurlaşarlar - hökmdarlarla he- sablaşırlar, amma hökmdar səlahiyyətini deyil, cəhd edirlər ki, özlərinə böyük şöhrət qazansınlar. 17. Amma belə bir səbəbdən ürəklənənlərin sayı olduqca azdır. Axı ehtimal edilir ki, qəsdi törədən öz işini həyata keçirə bilməsə, qətiyyən öz xilasının qeydinə qalmamalıdır. Bu qəbil- dən olan adamlar Dionun nöqteyi-nəzərinə tərəfdar olmalıdır, bu isə çoxları üçün asan deyil: o hərb etməkdən ötrü kiçik dəs- təylə Dionisinin üstünə gedir, həm də deyir ki, iş heç olmasa, bir uğurla nəticələnsə, onun bunda bir növ iştirak etməsi ondan 210 ötrü kifayət edər; amma ki, o quruya çıxdıqdan sonra həlak ol- sa, onda bu cür ölüm onun üçün çox gözəl olar. 18. İstibdad üsul-idarəsi, bütün digər dövlət quruluşu for- maları kimi, düşmən dövlət quruluşu güclü olduqda, xarici sə- bəblərdən də dağılır. Cəhdlər ziddiyyət təşkil etdiyinə görə bunu həyata keçirmək arzusu açıq-aşkar kifayət etmir: amma ki, belə bir imkan olduqda istəyə nail olmağa hamı cəhd göstərir. Bir- birinə düşmən olan dövlət quruluşu formaları isə - demokratiya və istibdad üsul-idarəsi, Gesioda görə, dulusçu ilə dulusçunun düşmənçiliyinə bənzəyir (axı ifrat demokratiya - elə istibdad üsul-idarəsidir); digər tərəfdən istibdad üsul-idarəsi monarxiya və aristokratiya dövlət quruluşlarına zidd olduğuna görə bunun- la da, onunla da düşməndir (bax buna görə lakedemonlular və sirakuzalılar onlarda çox gözəl dövlət quruluşu olan zamanlar- da, bir çox istibdad üsul-idarələrini ləğv etdilər). 19. Bundan başqa istibdad üsul-idarəsinin məhvi, onunla bilavasitə əlaqəsi olan adamlar öz aralarında çəkişməyə başlayan kimi, onun özündə hazırlanır, necə ki, bu Gelonun istibdad üsul-idarəsi və yaxın keçmişdə Dionisinin istibdad üsul-idarəsi ilə olmuşdur. Gelonun tiran hökuməti ona görə devrildi ki, Gieronun qardaşı Frasibul, özü idarə etməkdən ötrü demaqoqluq vasitəsilə Gelo- nun oğlunu özünə cəlb etməyə başladı və onu keflə yaşamağa həvəsləndirdi; haçan ki, onlara yaxın adamlar istibdad üsul-ida- rəsinin tamamilə ləğv olunmasma yol verməməkdən, yalnız Frasibulla bölüşdürməkdən ötrü birləşdilər, onların yoldaşları əl- verişli şəraitdən yararlanıb, onların hamısını qovdu. Dionisi isə xalqı öz tərəfinə çəkib, qudası Dionu sürgünə göndərdi, bundan sonra da özü öldü. 20. İstibdad üsul-idarəsinə də qəsd əsas etibarı ilə iki səbəblə şərtlənir- ədavətdən və nifrətdən - birinci, yəni ədavət ola bilsin, müstəbidlərin labüd yol yoldaşı hesab edilir, lakin nif- 211 rət də bir çox hallarda müstəbidlərin devrilməsinə səbəb olur. Buna sübut: hökmranlığa yetişən müstəbidlərin əksəriyyəti bunu mühafizə etmişdir, buna irsən yiyələnənlərinsə az qala hamısı bunu dərhal itirir. Bu adamların zövqlə dolu həyatı on- lara qarşı nifrət doğurur ki, bundan da qəsd törətmək üçün ələ çoxlu girəvə keçir. 21. Qəzəbi də ədavətin tərkib hissələrindən biri hesab et- mək lazımdır, çünki müəyyən dərəcədə həmin o hərəkətlərin səbəblərindən biri də odur. Nifrətə nisbətən qəzəb tez-tez, hətta daha aktiv təkanverici qüvvəyə çevrilir və bir halda ki, qəzəbdən düşüncə susur, qəsd qətiyyətlə törədilir. Qəzəb isə hər şeydən öncə müstəbidlərin həyasız hərəkətlərindən coşur, bu da yeri gəlmişkən Pisistratidlərin və bir çox digər müstəbid- lərin tiran hökumətini dağıtmışdı. Lakin ədavətdə hislər özünə çox yer tapmır: axı qəzəb acınacaqlı hislərlə bağlıdır, belə ki, ağılın hökmünə qulaq asmaq çətindir: əksinə, düşmənçilik kə- dəri özündə saxlamır. Yekunlaşdırarkən, demək lazımdır ki, o səbəblər, hansılar ki, bizim fikrimizcə, xalis və mükəmməl oliqarxiyanın və ifrat de- mokratiyanın dağılması ilə nəticələnir, istibdad üsul-idarəsinin süqutuna da səbəb olur, çünki bu dövlət quruluşları - həmin də istibdad üsul-idarələri, yalnız çoxluq arasında bölüşdürülür. 22. Çar rejimi hər şeydən daha az xarici səbəblər nəticə- sində dağılır, buna görə də o, uzunömürlü olur, onun dağılması əksər hallarda ancaq onun özündə olan səbəblərə görə baş verir. O, iki halda məhv olur: birincisi, çarın ailə üzvləri bir-birilə çəkişməyə başladıqda, ikincisi, çarlar çox qəddarcasına idarə etməyə cəhd göstərdikdə, yəni onlar qanunun ziddinə olaraq öz səlahiyyətlərini genişləndirməyə başladıqda. Bizim dövrümüzdə çar hakimiyyəti həqiqi mənada daha əmələ gəlmir, əmələ gəl- dikdə isə, bu daha çox təkhakimiyyətlilik və istibdad üsul-ida- 212 rəsi olur. Çar hakimiyyəti bir tərəfdən onun könüllü olaraq qəbul edilməsi ilə şərtlənir, digər tərəfdən - özündə mühüm işlər üzrə ali instansiyanı təmsil edir. İndi isə adamların çoxu bərabərdir, onlardan da heç kim o qədər fərqlənmir ki, əzəməti və ləyaqəti ilə belə bir hakimiyyətə münasib olsun. Buna görə adamlar könüllü olaraq belə bir hakimiyyət təklifi vermir; əgər ki, birinə hiylə yolu ilə və ya zorakılıqla hakimiyyəti ələ keçirmək nəsib olsa, onda bu, artıq istibdad üsul-idarəsi hesab edilir. 23. O səltənətlərdə, harda ki, hakimiyyət vərəsəlik yolu ilə keçir, göstərdiyimiz ölümlə nəticələnən səbəblərdən başqa, onu da göstərmək lazımdır ki, bir çox çarlar asanlıqla özlərinə nifrət qazanır, həmçinin müstəbidlərin malik olduqları gücə malik olmasalar da, onlar yalnız çarın nüfuzuna arxalanaraq, yenə də həyasızlıq göstərirlər. Bu, tezliklə iflasa gətirib çıxarır: əgər onu istəmirlərsə, o da çar olmayacaq; müstəbid isə, əksi- nə, hətta onu istəməsələr də qalır. Beləliklə, monarxiyalar bu və bu kimi səbəblərdən dağılır. IX. 1. Onların bütövlüyü, görünür, ümumiyyətlə, əks vasi- tələrlə mühafizə edilir; o cümlədən, çar quruluşunun bütövlüyü qoyulan məhdudiyyətlərlə təmin edilir. Doğrudan da, çar haki- miyyəti nə qədər az vəkalətə malik olsa, o təbii ki, bir o qədər toxunulmaz qalacaq: bu halda çarların zalımlığı az olur, onlar öz təbəələrinin düşüncə tərzinə yaxınlaşır və axırıncılarda az dərəcədə həsəd doğurur. Buna görə çar hakimiyyəti moloslu- larda və lakedemonlularda lap əvvəlcədən iki şəxsin arasında bölüşdürüldüyünə görə uzun müddət mühafizə edilmişdi, həm də ona görə ki, Feopomp57 onu müxtəlif vasitələrlə məhdud- laşdırıb, eforat vəzifəsini təsis etmişdi; çar hakimiyyətinin rolunu zəiflətməklə, o bunun ömrünün uzanmasına səbəb oldu, belə ki, müəyyən baxımdan o, bunu qiymətdən salmadı, əksinə, yük- 213 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|