A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
lələrlə olmuşdur: Pisistrat öz istibdad üsul-idarəsi dövründə iki dəfə qovulmuşdu, belə ki, otuz üç ildən yalnız on yeddisi onun, on səkkizi-onun oğlanlarının istibdad üsul-idarəsinə təsadüf edir, cəmisi isə, demək otuz beş il. Qalanlarından - Gieronun və Gelonun Sirakuzadakı istibdad üsul-idarəsi. Amma bu da uzun müddət sürməmişdi, bütövlükdə on səkkiz il, Gelon yeddi il müstəbid olmuşdu, səkkizinci ildə isə vəfat etmişdi, Gieron on ii idarə etmişdi; Frasibul öz idarəçiliyinin on birinci ayında qovul- muşdu67. Lakin istibdad üsul-idarələrinin böyük əksəriyyəti ta- mamilə az davam etmişdi. İndi biz istər respublikaların, istərsə də monarxiya quruluş- larının dağılma səbəbiəri və mühafızə edilmə vasitələri haq- qında, demək olar ki, hər şeyi söylədik. X. 1. «Dövlət» əsərində Sokrat dövlət çevrilişləri haqqında danışır, lakin uğursuz. Məsələn, o, ən yaxşı və ilk dövlət quru- luşlarında olan dövlət çevrilişlərini ayrıca olaraq şərh etməmiş- dir. O, bunlara bir səbəb kimi onu göstərir ki, ümumiyyətlə, də- yişməyən heç nə yoxdur, lakin hər şey müəyyən vaxt ərzində dəyişilir. Bu dəyişikliklərin əsasında guya ki, rəqəmlərin nisbəti durur, yənı' dördün üçə nisbəti, hansı ki, beşlə kombinasiya edil- dikdə iki müvafiq birləşmə verir, başqa sözlə, bu fiqurun sayının kubu olduqda; o, hesab edir ki, təbiət müəyyən vaxtlarda dün- yaya yararsız və heç bir mədəniyyətə uyuşmayan adamlar bəxş edir. Bu halda ola bilsin ki, o, çox da haqlı deyil, çünki həqiqətən elə ola bilər ki, tərbiyənin də belələrini dəyərli adam etməyə gücü çatmasın. Sual olunur, nəyə görə bu cəhət, hansı- ları ki, o, ən yaxşı quruluş adlandırır, daha çox həmin dövlətlər- də dövlət çevrilişlərinin xüsusi səbəbi olmalıdır, bütün yerdə qalan dövlətlərdə isə, həm də, ümumiyyətlə, bütün yeni əmələ gələnlərdə isə yox. 222 2. Əgər vaxt varsa, onun sözlərinə görə, birinci səbəbdən hər şey dəyişilir, məgər göstərilən müddətdə hər şey, hətta eyni vaxtda əmələ gəlməyənlər dəyişilməməlidirmi, belə ki, məsə- lən, əgər bir şey dəyişikliyə uğramamışdan bir gün əvvəl əmələ gəlibsə, məgər o, dəyişilməməlidirmi? Bundan başqa, məgər bu quruluş hökmən Lakon quruluşu ilə əvəz edilməlidirmi? Axı ıeçə dəfələrlə bütün dövlət quruluşu formaları onlara yaxın olanlarla deyil, əks olan formalarla əvəz edilir. Bunu qalan bü- tün dövlət çevrilişləri haqqında da söyləmək olar. O, deyir ki, Lakon quruluşu oliqarxiyaya, oliqarxiya demokratiyaya, demok- ratiya istibdad üsul-idarəsinə keçir. Lakin dəyişikliklər əks isti- qamətdə də olur, məsələn, demokratiya oliqarxiyaya keçir, özü də tez-tez, nəinki monarxiyaya. 3. İstibdad üsul-idarəsi barəsində Sokrat heç nə demir, o, ümumiyyətlə, dəyişikliyi sınaqdan keçirirmi, yoxsa yox, əgər ki, keçirirsə, onda hansı səbəbdən və hansı formaya keçir. Bütün bunlar haqqında susması onunla izah oiunur ki, onun üçün bu məsələlər barəsində mühakimə yürütmək çox da asan olma- mışdı: burada aydınlıq yoxdur. Onun fıkrincə istibdad üsul-ida- rəsi birinci və ən yaxşı dövlət quruluşu formasına keçməlidir, çünki fasiləsizlik və dövrə yalnız bu halda əmələ gələ bilər. Amma ki, istibdad üsul-idarəsi bəzən istibdad üsul-idarəsinə keçir, məsələn, istibdad üsul-idarəsi Sikionedə Mirakdan Klisfe- nin istibdad üsul-idarəsinə keçdiyi kimi, yaxud oliqarxiyaya, mə- sələn, Xalkiddə Antileontun istibdad üsul-idarəsi kimi, yaxud demokratiyaya, Sirakuzada Gelonun ailəsinin istibdad üsul-ida- rəsi kimi, ya da aristokratiyaya, Lakedemonda Xarilayın istib- daa' üsul-idarəsi kimi68, eləcə də Karfagendə. 4. Həmçinin oliqarxiya da istibdad üsul-idarəsinə keçə bilər, Siciliyada qədim oliqarxiyaların böyük əksəriyyətində ol- duğu kimi, hansı ki, Leontinada oliqarxiya Panetinin istibdad 223 üsul-idarəsinə, Geledə oliqarxiya - Kleandranın istibdad üsul- idarəsinə, Regiyada - Anaksilayın istibdad üsul-idarəsinə keç- mişdi; eləcə də bir çox digər şəhərlərdə. Bu fikir də mənasızdır, oliqarxiyaya keçmə onunla izah olunur ki, guya hakimiyyətdə olanlar acgöz və pulpərəstdirlər69, daha onunla yox ki, əmlak cəhətdən digərlərini bir qədər üstələyənlər, hesab edirlər ki, dövlətdə heç bir şeyə malik olmayanların mülkiyyət sahibləri ilə eyni hüquqa malik olması haqsızlıqdır; bir çox oliqarxiyalarda nəinki qazanclı işlərlə məşğul olmağa icazə verilmir, axırıncı hətta müvafiq qanunlarla qadağan edilir, halbuki demokratik quruluşa malik olan Karfogendə, vətəndaşlar qazanclı işlərlə məşğul olurlar, indiyə qədər də orada dövlət quruluşu dəyişil- məyib. 5. Bu da mənasız fikirdir, guya oliqarxiya dövlətində ikiti- rəlik o lu r - varlıların dövləti və yoxsulların dövləti. Nəyə görə bu oliqarxiyada olmalıdır, daha lakedemon dövlətində, yaxud başqa birisində yox, harda ki, hamı bir bərabərdə mülkiyyətə yi- yələnməyib, yaxud hamı eyni dərəcədə şanlı xadim deyil. Amma baxmayaraq ki, heç kəs əvvəlkinə nisbətən daha da ka- sıblaşmır, madam ki, yoxsullar çoxalır, oliqarxiya demokratiyaya keçir və əksinə, əgər varlılar xalq kütləsi üzərində üstünlük qa- zanırsa və axırıncılar bunu nəzərdən qaçırdığı halda, birincilər bunu hesaba alırsa, demokratiya oliqarxiyaya keçir. Dövlət çev- rilişlərinin səbəblərinin çox olmasına baxmayaraq70, Sokrat yalnız birini göstərir, guya yoxsulluq, məhz pozğun həyat keçir- mək nəticəsində təşəkkül tapır və böyük faizlə pul götürməklə sanki hamı, yaxud əksəriyyət lap əvvəldən varlı olub. 6. Bütün bunlar səhvdir. Bununla belə hakimiyyət başında duranlardan bir neçəsi öz var-dövlətini itirərsə, onda onlar dövlət quruluşun- da yeniliyə cəhd edirlər, amma yerdə qalanlardan biri olsa, o zaman bundan heç bir mühüm nəticə hasil olmur, həm də birin- ci halda dövlət quruluşu, əsla daha yaxşı hesab edilən demok- 224 ratiyaya deyil, hər hansı bir digər quruluşa keçir. Kimləri ki, dövlət vəzifələrinə buraxmırlar, kimləri ki, onlar öz mal-mülkünü israf etməsələr də, incidib təhqir edirlər, həmin adamlar çəkiş- məyə və dövlət çevrilişləri etməyə başlayırlar...71bunun nəticə- sində onlara istədiklərini etməyə icazə verirlər ki, bunu da o, azadlığın son dərəçə çox olması ilə izah edir. Ümumiyyətlə, oli- qarxiya və demokratiyanın bir neçə formasının olmasına bax- mayaraq, Sokrat bunlarda baş verən dəyişikliklər haqqında elə danışır ki, sanki bunun və o birinin yalnız birforması var. 225 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|