A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
7. Xalqın əkinçiliklə məşğul olan hissəsindən sonra ən yaxşıları çobanlıq etməklə və heyvandarlıqla dolanan adamlar- dır. Axırıncı bir çox baxımdan əkinçiliyə yaxındır; bu adamlar hərbi xidmət üçün də öz həyat tərzlərinə görə daha yararlı olur: onlar bu iş üçün həm fiziki cəhətdən möhkəm olduqlarına görə faydalıdırlar, həm də ona görə ki, açıq səma altında uzun müd- dət qala bilirlər. Başqa demokratiyaları təşkil edən əhalinin digər hissələrinin hamısı demək olar ki, bunlardan pisdir, axı onların həyat tərzinin özü yaxşı deyil və sənətkarlardan, tica- rətçilərdən, günəmuzd işləyənlərdən ibarət olan kütlənin gördü- yü işlərin heç hansı birisinin xeyirxahlıqla əlaqəsi yoxdur. Buna hələ o cəhəti də əlavə etmək lazımdır ki, bu cür adamların ha- mısı həmişə meydanda və şəhərdə görünərək, çox asanlıqla, necə deyərlər, xalq məclisi təşkil edirlər. Əksinə, dövlətin ərazi- sinə səpələnmiş əkinçilər bir-birilə nadir hallarda görüşürlər, həm də belə bir görüşə ehtiyacları olmur. 8. Hansı dövlətin ərazisində şum üçün yararlı sahələr şəhərdən böyük məsafədə yerləşirsə, orada asanlıqla yaxşı demokratiya da, politiya da təşkil etmək olar. Belə hallarda xalq kütləsi sahələrdə məskun- laşmağa məcbur olur; bu onunla nəticələnir ki, şəhərdə qara camaat olsa da belə, onlar hər halda bu cür demokratiyalarda dövlətin ərazisində yaşayan xalq kütləsi olmadan xalq məc- lislərində üstünlük qazana bilmirlər. Hal-hazırda ən yaxşı və birinci demokratiyanın necə təşkil edilməsindən danışıldı; həmçinin demokratiyanın digər forma- larının necə təşkil ediləcəyi də aydındır: ən yaxşı demokratiya- dan addım-addım uzaqlaşmaq lazım gəlir, lakin həmişə əhalinin ən pis hissələrini idarəçilikdən kənarlaşdırmaq gərəkdir. 9. Dövlət idarəçiliyində hamının iştirak etdiyi ifrat demokra- tiyaya gəldikdə isə, hər dövlət buna tab etmək iqtidarında deyil, həm də o, əgər qanunlarla və vətəndaşların adətlərilə möhkəm- 234 ləndirilməyibsə, ona uzun müddət davam gətirmək asan olma- yacaq (artıq bunun da, digər dövlət quruluşu formalarının da dağılma səbəbləri haqqında hər şey demək olar ki, əvvəllər deyilmişdir). Bu demokratiyanı qurmaqdan və xalqı güclü et- məkdən ötrü, adətən, onun başında duranlar vətəndaşların sırasına mümkün qədər çox adam cəlb edir və yalnız qanuni doğulanlara deyil, həm də qeyri-qanuni doğulanlara və vali- deynlərindən biri - ya atası, ya anası - vətəndaş olanlara vətəndaşlıq hüququ verirlər; axı onlar bu cür demokratiya üçün daha münasibdir. 10. Demaqoqlar, adətən, belə edirlər. Əslin- də, isə xalq kütləsi kübarların və ortababların ümumi sayını üstələyənə qədər belə adamları vətəndaşların sırasına qəbul etmək lazımdır. Daha bundan uzağa getmək gərək deyil, çünki çoxluqda olan kimi onlar dövlət quruluşuna bir az da çox nizamsızlıq gətirəcəklər; bu cür demokratik quruluşa onsuz da çətinliklə dözən kübarlar daha da acıqlanacaq, bu isə Kirendə5 daxili çəkişmələrə səbəb olmuşdu. Kiçik acığa fikir verməmək də olar, lakin acıq çoxalmağa başlasa, bu daha tez gözə çarpa- caq. 11. Belə bir demokratiya üçün daha sonra o qanunlar da faydalıdır ki, bunlardan demokratiyanın möhkəmləndirilməsi məqsədilə Afinada Klisfen, eləcə də Kirendə demokratiyanın baniləri istifadə etmişdilər. Yeni fillər və fratsiyalar tətbiq etmək, həm də onların sayını artırmaq lazımdır; digər tərəfdən şəxsi ziyarətgahları sayca az ümumi ziyarətgahlara çevirmək və ümumiyyətlə, elə biclik işlətmək lazımdır ki, bütün vətəndaşlar mümkün qədər bir-birilə çox qarışsın, əvvəlki birləşmələr isə parçalansın. 12. Bununla belə müstəbidlərin əl atdığı bütün tədbirlər görü- nür ki, demokratiya üçün də səciyyəvidir. Mən, məsələn, qulların, qadınların, uşaqların azad yaşamasının (qulların azad yaşaması müəyyən dərəcədə faydalı ola bilər), hər birinə özü bildiyi kimi 235 sərbəst həyat sürmək imkanının verilməsini nəzərdə tuturam. Bü- tün bunlar belə bir dövlət quruluşunun möhkəmlənməsinə səbəb olacaq, zira əksəriyyət üçün sağlam düşüncəyə tabe olmaqdan çox, nizam-intizama riayət etmədən yaşamaq xoşdur. III. 1. Qanunverici üçün və belə bir dövlət təşkil etmək istə- yən şəxslərdən ötrü bunun meydana çıxarılması əsas və yeganə vəzifə deyil, daha önəmlisi - bunun mühafizə edilməsi üçün görülən tədbirlərdir. Axı hər hansı bir dövlət quruluşunun bir, iki, üç gün qorunub saxlanılması çətin deyil. Buna görə, bizim əvvəlki mühakimələrimizdə dövlət quruluşunun dağılmasına və mühafizə edilməsinə səbəb olan şeyləri nəzərə alaraq, bütün dağıdıcı şeylərdən qorunmaq üçün, çalışıb təhlükəsizliyi təmin etmək, həm yazılmamış, həm yazılı elə qanunlar meydana çıxarmaq lazımdır ki, bunlar dövlət quruluşu üçün əsasən xilasedici olsun6; dövlətdə daha aydın şəkildə demokratiya, yaxud oiiqarxiyanın əlaməti kimi özünü göstərən tədbiri deyil, o tədbiri demokratiyanın, yaxud oli- qarxiyanınkı hesab etmək lazımdır ki, bu onun mövcudluğunu daha uzun müddətə təmin edir. 2. İndiki demaqoqlar isə xalqa xoş gəlməkdən ötrü tez-tez məhkəmədə iş qaldırmaq vasitəsilə əm- lakları müsadirə edirlər. Buna görə dövlət quruluşunun mühafızə edilməsinə canıyananlıq göstərənlər qanunlar çıxarmaq vasitəsilə buna mane olmalıdırlar, bunun nəticəsində məhkum edilmişlərin əmlakı məhkəmənin hökmü ilə heç bir halda dövlətin xeyrinə müsadirə edilməməli və ümumun mülkiyyətinə deyil, yalnız dinlə əlaqədar olan mülkiyyətə çevrilməlidir. Cinayət edənlər bu əməl- dən daha da qoçaqlaşmayacaq (axı onlar hər necə olsa cəzaya məruz qalacaq) qara camaat isə bundan heç bir mənfəət götür- mədiyindən müttəhimlərə cəza kəsilməsinə çox da həvəs göstər- məyəcək. Bundan başqa çalışıb mümkün qədər dövlət məhkəmə işlərinin sayını azaltmaq, bunları ciddi cəza hədəsiylə əsası olma- dan qaldırmağı qadağan etmək lazımdır; bu cür məhkəmə işlərini, 236 adətən, xalqın içərisindən olan adamlara qarşı deyil, kübarlara qarşı qaldırırlar. Amma elə etmək lazımdır ki, bütün vətəndaşlar bu idarəetmə formasına da daha çox dostluq münasibəti göstərsinlər; əgər buna nail olmaq mümkün deyilsə, onda işi elə təşkil etmək lazımdır ki, ali hakimiyyət sahiblərinə düşmən kimi baxmasınlar. 3. İfrat demokratiyalarda əhali çox olduğuna görə, haqq ' ermədən onlarda xalq məclisləri təşkil etmək çətindir, o döv- lətin qaydalarında ki, orada gəlirə dair maddələr yoxdur, o, kü- barlara düşməndir: axı gəliri belə halda istər-istəməz təcili surətdə vergilər müəyyən etmək yolu ilə, müsadirə yolu ilə, yaramaz mühakimə üsulu ilə əldə etmək lazım gəlir, bütün bunlar isə artıq neçə-neçə demokratiyanı yıxmışdır. Beləliklə, harda ki, gəlirə dair maddələr yoxdur, orada xalq məclislərini nadir hallarda çağırmaq, məhkəmə iclaslarını isə hakimlərin sayını çoxaltmaqla, bir neçə günlük təşkil etmək lazımdır. Bunun o cəhəti üstündür ki, döv- lətlilər daha məsarifdən qorxmurlar, hərçənd məhkəmədə iştiraka görə varlılar deyil, yoxsullar haqq alacaqdır; həm də məhkəmə araşdırmaları daha düzgün aparmağa başlayacaq: axı varlılar öz şəxsi işlərindən uzun müddətə ayrılmaq həvəsində bulunmurlar, lakin qısa müddətə məmnuniyyətlə razı olurlar. 4. Harda ki, gəlirə dair maddələr var, orada demaqoqların hal-hazırda etdiyi kimi hə- rəkət etməkdən çəkinmək lazımdır, onlar gəlirin artığını paylayırlar; xalq isə alır və bununla bərabər dönəbədönə yenə də buna eh- tiyacı olur, belə ki, yoxsullara bu cür yardım deşiyi olan çəlləyi xatırladır. Xalqın əsil dostu ona fikir verməlidir ki, xalq kütlələri həddən artıq kasıb vəziyyətdə olmasın, çünki vəziyyətin belə olması demokratiyanın heç nəyə yaramayan quruluş olmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, buna elə vasitələr axtarıb tapmaq lazımdır ki, vətəndaşların güzəranı həmişə xoş keçsin. Bunda varlı adam- ların da maraqlı olmasını nəzərə alaraq, yığılan gəlirdən əmələ gələn bütün artıq məbləği yoxsullar arasında bölüşdürmək lazım- 237 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|