A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
ALTINCI KİTAB(Z) I. 1. Müxtəlif formalarda olan məşvərətçi, yəni dövlətdəki ali hakimiyyət haqqında, dövlət vəzifələrinin təşkili haqqında və divanxanalar haqqında, hansının hansı dövlət quruluşuna uy- ğun gəlməsindən yuxarıda danışılmışdı; həmçinin dövlət quru- luşu formalarının dağılması və mühafizə edilməsi haqqında, yəni bu və o biri nə ilə əlaqədardır və hansı səbəblərlə şərtlənir. Demokratiya kimi qalan dövlət quruluşlarının da bir neçə forrna- sı olduğuna görə, bizim əvvəllər bir kənara qoyduğumuz şeyləri də eyni zamanda müzakirə etmək, həm də hər sistem üçün ona xas və daha faydalı olan quruluşu müəyyənləşdirmək məq- sədəuyğundur. 2. Biz, həmçinin yuxarıda adları çəkilən bütün təsisatların bütün qurulma yollarının mümkün birləşmələrini mü- zakirə edəcəyik: onların birləşməsi müxtəlif dövlət quruluşu for- malarının çarpazlaşmasından törəyir, belə ki, oliqarxiya çalarlı aristokratiyalar və demokratiya çalarlı - politiyalar əmələ gəlir. Müzakirə edilməli olan, lakin hələ indiyə qədər müzakirə edil- məyən birləşmələr dedikdə mən, məsələn, aşağıdakıları nə- zərdə tuturam: əgər məşvərətçi orqan və vəzifəli şəxslərin seç- kisi oliqarxiyasayağı təşkil edilibsə, divanxanalar isə - aristok- ratiyasayağı; yaxud bu axırıncılar və məşvərətçi orqan - oliqar- xiyasayağı, vəzifəli şəxslərin seçkisi isə - aristokratiyasayağı, ya da bir başqa cürədirsə, onda dövlət quruluşu hərtərəfli ola- raq öz əsas xarakterinə uyğun surətdə təşkil olunmayacaq. 3. Hansı demokratiyanın hansı dövlətə uyğun gəlməsi, eləcə də hansı əhaliyə hansı oliqarxiyanın uyğun gəlməsi və hansı dövlətlərin yerdə qalan hansı dövlət quruluşları üçün xeyirli olması haqqında əvvəllər danışılmışdı, əlavə olaraq yal- nız bu dövlət quruluşlarından hansının dövlətlər üçün ən yaxşı olması deyil, həmçinin təcrübədə bunların da, qalan dövlət 226 quruluşu formalarının da necə müəyyənləşdirilməsi aydınlaş- dırılmalıdır; bax bu barədə biz indi qısaca olaraq danışacayıq. Hər şeydən öncə demokratiyanın müzakirəsinə başlayaq; bu- nunla bərabər buna zidd olan, yəni bəzilərinin oliqarxiya adlan- dırdığı quruluş da bəlli olacaq. 4. Belə bir araşdırma zamanı demokratiyanın bütün fərqli cəhətlərini nəzərə almaq lazımdır, həm də bütün o şeyləri ki, bunlar demokratiya quruluşunun ay- rılmaz mənsubiyyəti hesab edilir, çünki demokratiyanın ayrı-ayrı formaları da bütün bunlardan əmələ gəlir və belə formalar bir deyil, bir neçədir, özü də müxtəlifdir. Demokratiyanın forma müxtəlifliyi iki səbəblə izah olunur: bunlardan birincisi haqqında biz əvvəllər danışmışdıq; bu, xalqın tərkib cəhətdən müxtəlif- liyidir (xalq kütləsinin tərkibinə əkinçilər, digər tərəfdən - sənətkarlar və günəmuzd işləyənlər daxildir, əgər birincilərə ikincilər, üçüncülərə isə öz növbəsində birincilərin hər ikisi bir- ləşdirilsə, onda fərq demokratiyanın yaxşı və ya pis olmasından deyil, bunun eyni cür olmamasından ibarət olacaq). 5. İkinci səbəb odur ki, - biz bunun haqqında indi danışırıq. Yəni, de- mokratiyanı fərqləndirən xüsusiyyətlər və bu quruluşa xas hesab edilənlər, bunlar, bu və ya ayrı cür birləşdikdə, demo- kratiyanın dəyişilməsinə səbəb olur: bir halda demokratiyaya ona daha az xas olan xüsusiyyətlərlə keçilir, digər halda - daha çoxla, üçüncü halda - hamısıyla. Bu xüsusiyyətlərdən hər biri haqqında məlumatlı olmaq ona görə faydalıdır ki, birisi təcrü- bədə yeni formada demokratiya qurmaq, yaxud demokratiyada bu və ya digər düzəlişlər etmək arzusunda buluna bilər. Axı bu, yaxud digər dövlət quruluşu formasını təşkil edənlər bunların hər birində ona xas olan bütün xüsusiyyətləri onun əsas prinsi- pinə müvafiq surətdə birləşdirməyə çalışırlar, lakin onlar bu hal- da yanılırlar, bu da dövlət quruluşlarının dağılması və mühafızə edilməsi haqqında olan mühakimələrdə əvvəllər göstərilmişdi. 227 İndi biz müxtəlif dövlət quruluşlarından nə tələb olunduğu barə- də, onların xarakterləri və məqsədləri haqqında danışacayıq. 6. Demokratiya quruluşunun əsas prinsipi azadlıqdır. Ümumi rəyə görə, yalnız bu dlövlət quruluşunda hamı azadlığa malikdir, zira buna, iddia edildiyi kimi, hər demokratiya can atır. Azadlığın şərtlərindən biri isə - növbə ilə idarə olunan və idarə edən olmaqdır. Doğrudan da, demokratiya qaydalarının əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, bərabərçilik kəmiyyət baxımından həyata keçirilir, daha məziyyətə əsaslanmır; əgər ədalət bunda- dırsa, onda, şübhəsiz, ali hakimiyyət xalq kütləsinə mənsubdur, çoxluq da bir şey haqqında qərar çıxardıqda, bu qəti və haqlı qərar sayılmalıdır. Deyirlər, bütün vətəndaşlar bərabər hüquq- lara malik olmalıdır, belə ki, demokratiyada daha böyük səlahiy- yətlərə varlılar deyil, yoxsullar sahib olur, axı onlar çoxluq təşkil edir, çoxluğun qərarı isə ali qüvvəyə malikdir. 7. Beləliklə, de- mokratiya quruluşunun əlamətlərindən biri demokratiyanın bü- tün tərəfdarlarının etirafına görə azadlıqdır. İkinci prinsip - hər kəs necə istəyir, elə də yaşamalıdır; bu xüsusiyyət, deyirlər, məhz azadlığın nəticəsidir, halbuki köləliyin nəticəsi istənilən kimi yaşamağın mümkünsüzlüyüdür. Beləliklə, bu demokratiya quruluşunun ikinci fərqli əlamətidir. Ümumiyyətlə, tabeçilikdə olmamaq cəhdi artıq buradan meydana çıxmışdı - hər şeydən yaxşı heç kimin tabeçiliyində olmamaq, əgər buna yetmək mümkün deyilsə, heç olmasa növbə ilə olmaq1. Bu halda da bü cəhd bərabərçiliyə əsaslanan azadlıq prinsipinə uyğun gəlir. 8. Bu başlıca müddəalara və belə bir prinsipə əsaslana- raq, biz aşağıda göstərilən qanuniarı demokratik hesab etmə- liyik: bütün vəzifəli şəxslər bütün vətəndaş heyətindən seçilir; hamı, ayrılıqda götürdükdə hər kəsi idarə edir, hər kəs də, ha- çan ki, onun növbəsi çatdı - hamını; ya bütün vəzifələrə, ya da xüsusi təcrübə və bilik tələb edilənlər istisna olmaqla, qalan 228 vəzifələrə adam püşklə təyin edilir; vəzifə tutmaq heç bir əmlak senzi ilə şərtlənmir, yaxud ən aşağı senzlə şərtlənir; heç kəs eyni bir vəzifəni, hərbi vəzifələr istisna olmaqla, iki dəfə tuta bilməz; bütün vəzifələr, yaxud mümkün olan yerdə, bunlar qısa- müddətlidir; məhkəmə hakimiyyəti hamıya məxsusdur, hakimlər bütün vətəndaşlardan seçilir və bütün məsələlərə dair işlərə, yaxud bunların əksər qisminə baxır, yəni mühüm və mövcud olan, bir növ: vəzifəli şəxslərin hesabatına dair, siyasi məsələ- lərin hesabatına dair, şəxsi müqavilələrin hesabatına dair işlərə. Xalq məclisi bütün məsələlərdə ali səlahiyyət sahibidir; heç bir vəzifə heç bir məsələdə bu cür səlahiyyətə malik deyil, yaxud son dərəcə məhdud dairələrdə olan məsələlərdə buna malikdir; ya da ki, başlıca məsələlərdə ali səlahiyyət şuraya məxsusdur. 9. Şura - harda ki, bütün vətəndaşları mükafatlandırmaqdan2 ötrü vəsait yoxdur, orada hökumət təsisatlarından ən demo- kratikidir; əks halda bu təsisat öz əhəmiyyətini itirir, çünki xalq3, mukafatlandırıldıqca, bütün məsələlərin həllini öz əlində cəm- ləşdirir (əvvəlki mülahizələrdə bu haqda deyilmişdi). Demokra- tiya quruluşunun başqa bir xüsusiyyəti hamının mükafatlandırıl- masıdır: xalq məclisi, məhkəmə, vəzifəli şəxslər, ya da heç ol- masa vəzifəli şəxslər, məhkəmə, şura, adi xalq məclisləri, ya- xud vəzifəli şəxslərdən, bir yerdə dolanmalı olanlar. Həm də oli- qarxiya əsli-nəcabətlə, var-dövlətlə və təhsillə səciyyələnirsə, onda bunlara əks olan xüsusiyyətlər demokratiyanın əlamətləri sayılmalıdır, yəni əsilsizlik, yoxsulluq, qabalıq. 10. Vəzifələrə gəldikdəsə, onlardan heç biri həmişəlik olmamalıdır, amma çox- dankı dəyişikliyə görə belə birisi varsa, onda bunun əhəmiy- yətini heçə endirib, buna artıq seçki yolu ilə deyil, püşklə adam təyin edilməlidir. Bunlar demokratiya üçün səciyyəvi olan ümumi əlamət- lərdir. Demokratiya nöqteyi-nəzərincə anlaşılan ədalətə əsa- 229 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|