A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
dövlətin sərhədlərindən kənarda olmaq lazım gəlir; onlara birinci62, toplanmış sərvəti qoyub getməkdən hətta sərfəiidir, çünki axırıncı halda mühafizə kimə həvalə edilirsə, çox guman, tezliklə onun hakimiyyətinə qəsd hazırlayacaq. Müstəbidlər üçün, onlar olmadıqda bu mühafızə dəstəsi vətəndaşlardan çox təhlükə əmələ gətirir, çünki vətəndaşlar63 müstəbidi müşayiət edir, mühafizə dəstəsi isə şəhərdə qalır. Sonra, müstəbid elə etməlidir ki, verginin və pulun toplanmasının dövlət təsərrüfa- tının saxlanmasından ötrü olması və lazım gəldiyi halda bun- ların hərbi ehtiyaclara sərf edilməsi aydın olsun; həm də pullar şəxsi deyil, ümumi olduğundan o, özünü, ümumiyyətlə, bunların mühafizəçisi və xəzinədarı kimi göstərməlidir. 13. O, özünü lovğa deyil, qürurlu tutmalıdır, ümumiyyətlə, elə etməlidir ki, qarşısına çıxan ondan qorxmasın, əksinə, ona daha çox hörmət etsin. Buna isə, o özünə nifrət oyadırsa, nail olmaq çətindir. Bax buna görə müstəbid, əgər o başqa heç nəyin dərdinə qal- mırsa da, hər halda hərbi şücaət barəsində düşünməli və özünü, heç olmasa öz təbəələrinə bu yöndən göstərməlidir. Nəinki müstəbidin özü, həm də onun yaxın adamlarından heç biri təbəələrdən hər hansı birinə qarşı münasibətdə həyasız hərəkətlərə yol verməməlidir, nə cavan oğlanlara, nə də qızlara toxunmamalıdır. Ona yaxın olan qadınlar da qalan qadınlara qarşı münasibətdə özlərini belə aparmalıdır, çünki qadınların həyasızlığı üzündən çox müstəbid məhv olub. 14. Cismani zövq almaq cəhətdən hal-hazırda bəzi müstə- bidlərin64 etdiyi kimi hərəkət etmək lazım deyil, onlar səhər obaşdandan, bununla belə bir neçə gün dalbadal, təkcə buna aludə olmurlar, həm də bunu başqalarına göstərməyə cəhd edirlər ki, onlara məsud və çox xoşbəxt adamlar kimi heyrətlə baxsınlar. Yox, müstəbid bütün bu işlərdə xüsusilə iddiasız olmalıdır, ya da ki, heç olmasa bunu başqalarına göstərməkdən 218 çəkinməlidir; axı qəsdə və nifrətə ayıq adam deyil, kefli, oyaq qalan deyil, yatan asanlıqla məruz qalır. 15. Bir sözlə müstəbid, demək olar ki, bütün işlərdə əvvəl deyildiyi kimi hərəkət etmə- məlidir. O, dövləti müstəbid kimi deyil, qəyyum kimi qaydaya salmalı və bəzəməlidir. Bundan başqa dini ibadətlərə aidiyyatı olan bütün işlərə həmişə böyük həvəs göstərməlidir: əgər təbə- ələr hökmdarı mömin və dini işlərə can yandıran adam hesab edirsə, onlar, o, allahların müttəfiqi olduğundan, ondan qeyri- qanuni bir şeyə məruz qalacaqlarından az ehtiyat edəcəklər və ona qarşı daha az xəyanətdə bulunacaqlar. Amma bununla bərabər müstəbid özünü axmaqlıq dərəcəsinə qədər çatdırma- malıdır. 16. Nə iləsə fərqlənən adamlara müstəbid elə hörmət etməlidir ki, azad adamlardan daha çox hörmət görə biləcəkləri onların ağlına da gəlməsin. Rütbəni də müstəbidin özü vermə- lidir, cəzalandırmağı isə digər vəzifəli şəxslərə və məhkəməyə həvalə etməlidir. Hər hansı bir mütləqiyyəti mühafizə etmək üçün ümumi vasitə aşağıda göstərilənlərdən ibarətdir: hər kəsi ayrılıqda götür- dükdə şişirdib, göylərə qaldırmaq lazım deyil, amma bunu doğru- dan da etmək lazım gəlirsə, onda bir neçə adamı yüksəltmək lazımdır, çünki onlar bir-birinə göz olacaqlar; ancaq ki, bir nəfəri yüksəltmək lazım gələrsə, onda da bu, hər halda ürəkli adam olmamalıdır (axı hamıdan çox ən təhlükəli işlərə bu cür adam cəsarət edir). Əgər hökmdar bu və ya digər bir adamın rolunu heçə endirmək qərarına gəlibsə, onda bunu yavaş-yavaş etməli və onun bütün səlahiyyətini bir dəfəyə əlindən almamalıdır. 17. Daha sonra - hər bir zorakılıq hərəkətlərindən özünü gözləməli, xüsusilə fiziki zorakılıqdan və gənclərə qarşı müna- sibətdə zorakılıqdan çəkinməlidir. Ələlxüsus o, şöhrətpərəst adamlarla bu cür rəfdar etməkdən vaz keçməlidir: axı tamahkar adamlar şəxsi əmlaka yüngül münasibətdən narazı qalırlar, 219 şöhrətpərəst və nəcib adamlar isə onların vətəndaşlıq heysiy- yətinə saymazyana münasibətə çox çətin dözürlər. Buna görə ya bu cür tədbirlərə qətiyyən əl atmaq gərək deyil, ya da gös- tərmək lazımdır ki, müstəbid belə cəzaları bir ata kimi verir, daha nifrətdən yox. Gənclərə qarşı münasibətdə özünü elə göstərməlidir ki, guya o, istədikdən hərəkət edir, daha səlahiy- yət vasitəsilə yox; ümumiyyətlə isə, həqarətlə uyuşa bilən bütün şeylərin əvəzini o, yüksək rütbələr verməklə çıxmalıdır. 18. Müstəbidin həyatına əl uzadan adamlardan ən təhlükəliləri o adamlardır ki, və ən ciddi surətdə o adamlara nəzarət etmək la- zımdır ki, onlar öz həyatlarından keçməyə hazırdırlar, təki müs- təbidi məhv etsinlər. Buna görə hər şeydən çox o adamlardan çəkinmək gərəkdir ki, onlar ya özlərini, ya yaxınlarını onun tərəfındən təhqir olunmuş hesab edirlər. Kim əsəbiləşdikdə qəsd törədirsə, onun özünə də rəhmi gəlmir, bu xüsusda Heraklit belə demişdir: «Ehtirasla çarpışmaq çətindir, çünki bu - həyat hesa- bına başa gəlir». 19. Dövlət iki hissədən - yoxsullardan və varlılardan ibarət olduğu üçün, bunlara və o birilərinə təlqin etmək lazımdır ki, onların xoşbəxtliyi, firavanlığı müstəbidin hakimiyyətinə əsas- lanır və çalışmaq da gərəkdir ki, biri digərindən heç bir haqsızlıq görməsin. Amma onlardan hansı daha güclüdürsə, müstəbidə vacibdir ki, onu öz hakimiyyətini saxlamaq üçün daha çox şir- nikləndirsin və müstəbid buna nail olsa, ona nə qulları azadlığa buraxmaq, nə də vətəndaşları tərki-silah etmək lazım olmaya- caq: xatırlanan hissələrin birinin hakimiyyət tərəfə cəlb olunma- sı kifayət edir ki, o, ona qarşı qəsd törədənlərdən güclü olsun. 20. Bütün bunların haqqında təfərrüatı ilə danışmaq artıq olar. Məqsəd aydındır: o, öz təbəələrinin gözündə müstəbid de- yil, təsərrüfata baxan adam və çar, soyğunçu deyil, qəyyum olmalıdır; o, sadə həyat tərzi keçirməlidir, israfçılığa yol vermə- 220 məli, öz rəftarı ilə kübarları öz tərəfınə çəkməlidir, xalqa isə de- maqoqluq üsullarının köməkliyi ilə rəhbərlik etməlidir. Bunun labüd nəticəsi yalnız ondan ibarət deyil ki, müstəbid heç zaman nifrət etməyəcəyi və qorxu altında saxlamayacağı məzlumlar üzərində yox, ən yaxşılar üzərində hökmranlıq etdiyinə görə onun idarəçiliyi çox gözəl və qibtə doğuran olacaq, həm də odur ki, hakimiyyətin ömrü uzanacaq və nəhayət, müstəbidin mənəvi siması elə olacaq ki, ya hökmən xeyirxahlığa meyl edə- cək, ya da buna aparan yolun yarısında durub, yararsız deyil, qismən yararsız adam olacaq. 21. Ancaq ki, oliqarxiya və istibdad üsul-idarəsi - daha az davam edən dövlət quruluşu formalarıdır. Ən uzun sürən istibdad üsul-idarəsi Sikionedə - Orfaqorun nəslinin və Orfaqo- run özünün istibdad üsul-idarəsi olmuşdur; bu, yüz il davam et- mişdir65. Səbəbi odur ki, onlar təbəələrlə mülayim davranırdılar, çox şeydə qanuna qul kimi tabe olurdular, daha sonra - odur ki, cəngavər adam olan Klisfenə nifrətlə baxmırdılar və nəhayət, odur ki, onlar qayğı göstərməklə, demaqoqlar kimi, əksər hal- larda xalqın rəğbətini öz xeyirlərinə qazanırdılar. Rəvayətə görə Klisfen onu qalib kimi tanımaq istəməyən hakimin başına çələng qoymuşdu66, bəziləri isə hətta əlavə edirlər ki, guya meydanda olan heykəl həmin qərarı çıxaran adamındır. Həm- çinin Pisistrar haqqında da danışırlar ki, guya o, Aeropaqın məhkəməsinə çağırıldıqda, buna əməl etmişdi. 22. İkinci yerdə Kipselidlərin Korinfdəki istibdad üsul-idarəsi durur; bu yetmiş üç il altı ay davam etmişdi, Kipsel otuz il müstəbid olmuşdu, Pe- riandr qırx il yarım, Qorqun oğlu Psammetix - üç il. Burda da səbəb həminkidir: Kipsel demaqoq olmuşdu, bütün idarəçilik dövrü ərzində mühafizəsiz yaşamışdı, Periandr isə əsl müs- təbid olsa da, lakin cəngavər adam idi. 23. Üçüncü - Pisist- ratidlərin Afinadakı istibdad üsul-idarəsidir. Doğrudur, bu fasi- 221 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|