A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
sən, yəni hamının payının bərabər miqdarda olmasından çox vaxt demokratiya hesab edilən quruluş əmələ gəlir və demokra- tiya dövləti meydana çıxır. Axı bərabərçilik ondan ibarətdir ki, yoxsullar varlılardan heç nədə artıq səlahiyyətə malik olmasın, həm də ali hakimiyyət birinə deyil, eyni dərəcədə hamıya mən- sub olsun (kəmiyyətcə). Onlar düşünürlər ki, dövlətdə bərabər- çilik və azadlıq bu yolla həyata keçirilir. 11. Lakin burda sual meydana çıxır: bəs bu bərabərçiliyə necə yetmək olar? Min nəfərin hüququnu beş yüz nəfərin hüqu- qu ilə bərabərləşdirməkdən ötrü, beş yüz adamın əmlakını bu min nəfərin arasında bölüşdürmək lazımdırmı? Yoxsa bərabər- çiliyi bu üsulla müəyyənləşdirmək lazım deyil, lakin bu surətlə bölüşdürdükdən sonra beş yüzün içərisindən və minin içərisin- dən yarısını götürüb, bunları vəzifəli şəxslərin seçkisinə və məhkəməyə ötürmək gərəkdir? Bu cür dövlət quruluşu demo- kratiyada olan haqlara əsasən hamısından ədalətli olacaqmı, yoxsa yalnız xalq kütləsi ilə hesablaşan dövlət quruluşu daha ədalətli olacaq? Axı demokratiyanın tərəfdarları o şeyin ədalətli olduğunu iddia edirlər ki, buna çoxluq qərar verir, oliqarxiyanın tərəfdarları isə o qərarı ədalətli sayır ki, bunu böyük mülkiyyət sahibləri çıxarır, çünki onların fikrincə, mülkiyyətin böyüklüyünü əldə rəhbər tutmaqla qərar çıxarmaq lazımdır. 12. Lakin bu hal- da da, digər halda da biz bərabərsizlik və ədalətsizliklə üzlə- şirik: azlığın qərarı qəbul edilsə, onda istibdad üsul-idarəsi əmə- lə gələcək (əgər ki, bir adam qalan varlı adamlardan daha bö- yük mülkiyyətə malikdirsə, onda oliqarxiyada olan haqlara əsa- sən, yalnız bu bir nəfər də hökm sürməlidir), əgər ki, çoxluğun qərarı qəbul edilsə, onda da ədalət, əvvəllər deyidliyi kimi, azadlıqda olan varlıların əmlakının müsadirə edilməsi ilə pozu- lacaq. Beləliklə, bu cür bərabərçiliyə yetməkdən ötrü, o bəra- bərçiliyə ki, bu onların və o birilərin nöqteyi-nəzərinə uyğun 230 gəlib qəbul edilsin, bunu onların və o birilərin ədalət anlayışına verdikləri qərarlarda axtarmaq lazımdır. Doğrudan da, onlar iddia edirlər ki, vətəndaşların əksəriyyətinin qərarı həlledici gücə malik olmalıdır. 13. Qoy belə olsun, hərçənd ki, ümumi nöqteyi-nəzərə görə belə deyil. Lakin dövlət iki hissədən - varlı- lardan və yoxsullardan ibarət olduğuna görə, əgər onların və o birilərin, yaxud onların və o birilərin əksəriyyətinin qərarı bir-biri- nə uyğun olsa, onda bu, həlledici əhəmiyyətə malik olacaq; əgər ki, bir-birilə ziddiyyət təşkil edən qərarlar qəbul edilsə, onda çoxluğun çıxardığı qərar və yüksək əmlak senzinə sahib olanların qərarı həlledici əhəmiyyətə malik olmalıdır. Məsələn, birincilər - on nəfərdir, ikincilər - iyirmi; varlılar arasından altı nəfər bir qərar qəbul edib, nisbətən az varlı olanlar arasından on beş nəfəri - digərini; kasıblara varlılar arsından dörd nəfər qoşulur, varlılara - kasıblar arasından beş nəfər; aparılan he- sablamadan sonra onların və o birilərin hansının tərəfində əmlak senzi üstünlük təşkil edəcəksə, həmin tərəfin də qərarı həlledici əhəmiyyətə malik olmalıdır. 14. Əgər rəqəmlərin sayı bərabər olsa, onda belə bir əngəlli işə elə yanaşmaq gərəkdir ki, belədə, hal-hazırda olduğu kimi, xalq məclisində, yaxud məhkəmədə səslər bərabər bölündükdə, məsələni ya püşk, ya da buna bənzər başqa bir yolla həll etmək lazım gəlir. Bəra- bərçiliyə və ədalətə aid olan şeylərdə həqiqəti tapmaq olduqca çətin olsa da, hər halda bu, hər hansı bir üstünlüyə əsaslanma- ğa imkanı olanları özünlə razılaşmağa məcbur etməkdən asan- dır; axı daha zəiflər həmişə bərabərçiliyə və ədalətə doğru can atırlar, güclülər isə qətiyyən bunun dərdinə qalmırlar. II. 1. Əwəlki mühakimələrdə deyildiyi kimi demokratiyanın dörd formasından ən yaxşısı sırada birinci yeri tutandır, həm də demokratiyanın bu forması hamısından qədimdir. Mən onu 231 əhalinin təbii bölgüsünə uygun olaraq birinci adlandırıram. Doğru- dan da, əhalinin ən yaxşı hissəsi əkinçilərdir; buna görə harda ki, xalq kütləsi əkinçiliklə və heyvandarlıqla dolanır, orada da demokratiyanı tətbiq etmək mümkün olur. Əhəmiyyətli dərəcədə mülkiyyətə malik olmadıqlarından, orada adamların tez-tez xalq məclisləri təşkil etməyə vaxtları olmur. Bütün lazımi şeylərə malik olmaqla onlar öz işlərilə məşğul olur və özgələrin işlərinin dərdinə qalmırlar; onlara zəhmətə qatlaşmaq, siyasətlə məşğul olmaqdan və harda ki, vəzifə almaq qazancla çox bağlı deyil, orada idarəçiliklə məşğul olmaqdan, daha xoşdur. Axı insanlar kütləvi halda götürdükdə rütbə və mənsəbdən çox gəlirə can atır. 2. Bu onu sübut edir ki, onlar kesmişdə istibdad üsul-idarəsindən çəkiblər, indi isə oliqarxiyaya dözürlər, təki onlara öz işləri ilə məşğul olmağa heç kim mane olmasın və heç nəyi onların əlindən almasın; bu şəraitdə onlardan bir qismi varlanır, digəri isə ehtiyac hiss etmir. Üstəlik, əgər onlarda bir qədər şöhrətpərəstlik varsa, onların ehtiyacı seçkilərdə iştirak etmək və hesabat qəbul etməklə ödənilir. Bəzi demokratik dövlətlərdə, məsələn, Mantineyada olduğu kimi onlar vəzifəli şəxslərin seçkisində iştirak etmirlər, yalnız növbə ilə vətəndaş heyətindən bəzi nümayəndələr iştirak edir, lakin müzakirələrdə hamısı iştirak edir ki, bu da əksəriyyətini tamamilə razı salır (bir vaxt Mantineyada olan bu dövləti də demokratiyanın formalarından biri kimi qəbul etmək lazımdır). 3. Yuxarıda haqqında danışılan demokratiya üçün aşağıda göstərilən qayda həm faydalı, həm də adidir: bütün xalq vəzifəli adamların seçkisində və onlardan hesabat alınmasında iştirak edir, hakim vəzifəsini icra edir, lakin yüksək vəzifələrə adam seçki yolu ilə və əmlak senzi əsasında təyin edilir, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, vəzifə nə qədər yüksəkdirsə, senz də bir o qədər böyükdür, ya da vəzifələrdən heç birinə senz əsasında adam təyin edilmir, yal- nız insanda olan qabiliyyət nəzərə alınır. Bu cür quruluşa malik 232 olan dövlətin, əlbəttə, yaxşı dövlətçiliyi olacaq, zira vəzifələri hə- mişə, xalqın iradəsinə əsasən, nəcib adamlara kin bəsləməyən ən yaxşı vətəndaşlar tutacaq. Nəcib adamlar və kübarlar bu cür idarə üsulundan razı qalacaq, çünki onlar özlərindən pis olanların idarəçiliyi altında olmayacaq, onlar isə, onların fəaliyyətinə nəzarət başqalarına məxsus olduğundan ədalətlə idarə edəcəklər. 4. Digərlərindən bir qədər asılı olmaq və ağıla gələn hər şeyi etmək imkanına malik olmamaq, xeyirli işdir: axı hər kəsə istədiyi kimi hərəkət etməyə imkan verməklə, hər adamda olan yaramaz şeylərin qarşısını saxlamaq olmur. Beləliklə də, istər-istəməz o şey alınır ki, bu daha çox dövlətin xeyrinədir, - daha az səhvə yol verən nəcib adamlar idarə edir, xalq kütləsi isə heç bir xüsusda alçaldılmır. Demokratiyanın bu formasının hansı səbəbdən ən yaxşı olması da aydındır: çünki xalqın burada açıq-aşkar dəyəri var. 5. Əhalini əkinçiliklə məşğul etməkdən ötrü keçmiş za- manlarda bir çox dövlətlərdə işlənmiş bəzi qanunlar, şübhəsiz, faydalıdır: torpağın müəyyən olunmuş miqdardan artıq ələ ke- çirilməsi, ya ümumiyyətlə, ya da müəyyən edilmiş yerdən baş- layaraq şəhər və akropol istiqamətində qadağan olunur. Keç- miş zamanlarda bir çox dövlətlərdə əvvəlinci pay torpaqlarını satmaq qanunla qadağan edilmişdi. Oksilə4 də aid edilən qa- nun, hansı ki, torpağın hər kəsə mənsub hissəsinin girov qoyul- masına icazə verilməməsi elə bu məqsədi güdür. 6. Həm də afiteylərin qanunundan istifadə edilsə, hansı ki, yuxarıda gös- tərilən məqsədlər üçün faydalıdır, indiki zamanda cinayətlərdən yaxa qurtarmaq olar; iş ondadır ki, əhalinin sayı əhəmiyyətli dərəcədə olduqda onların torpaq sahəsi olur, bununla belə hamı əkinçiliklə məşğul olur; onlar torpaq sahəsinin hamısına qiymət qoymurlar, lakin onu elə hissələrə ayırırlar ki, hətta kasıbların əmlakı qanuni senzi üstələyir. 233 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|