A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
orta mövqe tutaraq bu və digər xüsusiyyətləri özürıdə birləşdirir: o, həm cəsur xarakterə, həm də əqli qabiliyyətə malikdir, əgər bir dövlət quruluşunda birləşə bilsəydi, hamının üzərində ağalıq etməyi də bacarardı. 2. Belə bir fərq ayrı-ayrı ellin tayfaları arasında da müşahidə edilir: bəziləri öz birtərəfliliyi ilə fərqlənir, digərləri hər iki keyfiyyətə malikdir. Aydındır ki, o adamlar yaranışından ağıllı və cəsarətli olmalıdır ki, onlar məziyyətlərə qarşı həssaslıq mənasında qanunvericinin əlində yolayovuq ol- sunlar. Bəzilərinin fikrincə mühafizəçilərin fərqlənməli olduqları şey, - özününkülərə qarşı mehribanlıq, özgələrə qarşı müna- sibətdə isə sərtlik - ürəyin mərdanəliyidir, bu mehribançılıq hissindən irəli gəlir; axı bu, qəlbin o xüsusiyyətidir ki, bunun sayəsində də biz sevirik. 3. Buna sübut odur ki, bizə özgələr tərəfindən deyil, daha çox yaxınlarımız və dostlarımız tərəfindən diqqət yetirilmədikdə, hislər coşur. Bax buna görə də Arxilox öz dostlarını qınayaraq öz hislərinə yerində müraciət edir: «öz dostlarından ötrü üzülürsən»9. Bütün adamlarda ağalıq etməyin və sərbəstliyin səbəbi bu qüvvədən asılıdır, axı qəlb amirliyi ilə də seçilir və tabeçilikdə bulunmağa dözmür. Lakin mühafizəçi- lərə xitabən yuxarıda göstərilən tələb yaxşı səslənmir - özgə- lərə qarşı qəddar olmaq. Heç kimə belə yanaşmaq lazım deyil, yaranışından böyük mənəviyyata malik olan adamlar da, kimlər ki, düzgün hərəkət etmir, yalnız onlara qarşı düşmən münasibə- tində bulunurlar. Artıq yuxarıda deyildiyi kimi, bu onlarda daha çox dərəcədə o zaman olur ki, onlar öz yaxın adamlarından qəlblərinin sındığını hiss edirlər. 4. Bu isə məntiqə uyğundur: kimlər ki, onlara kömək etməlidir, nəinki onlara zərər yetirir, həm də bu köməkdən məhrum edirlər. Buna görə də deyilir: «Qardaşların davası ağırdır», «Kim məhəbbət odunda yanırdı, onda da nifrət aşıb-daşırdı»10. 262 Dövlətin vətəndaşları haqqında bizim fıkirlərimiz təxminən bax bu cürdür: onlar nə qədər olmalıdır və onlar hansı təbii keyfiy- yətlərilə fərqlənməlidir, həmçinin dövlətin ərazisi nə böyüklükdə olmalıdır və o, hansı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır. Nəzəriyyədə həmin o dəqiqliyi tələb etmək olmaz, hansı ki, bu, müşahidələr zamanı təcrübələr yolu ilə olan araşdırmalarda mümkündür. VII. 1. Təbiətin yaratdığı digər mürəkkəb törəmələrdə olduğu kimi o şeylər ki, tam onlarsız mövcud ola bilmir, onların hamısı yenə də tamın hissələri deyil, eləcə də, görünür, dövlətin mövcud olması üçün vacib olan bütün şeyləri onun hissələri saymaq olmaz; bunu isə, eyni hissələrdən əmələ gələn hər bir digər münasibətə də aid etmək olar (axı münasibətdə bulunan adamlarda, onların bərabər, yaxud qeyri-bərabər miqdarda pay alacaqlarından asılı olmayaraq, nə isə mütləq ümumi və eyni ol- malıdır; bu qida, ya ərazinin miqdarı, yaxud nəsə digər buna bənzər bir şey ola bilər). 2. Lakin haçan ki, biri vasitə, digəri isə - məqsəd olur, onda, onların arasında ümumi heç bir şey olmur, burada istisna edilən şey yalnız odur ki, biri aktiv, digəri - passiv rol oynayır. Məsələn, hər növ alət, həm də işçi bir tərəfdən və bu alətin düzəltdiyi şeylə, bu işçinin gördüyü iş - digər tərəfdən belə bir nisbətdədir. Evlə evtikənin arasında onları bir-birinə bağlaya bilən heç bir şey yoxdur, lakin evtikənin sənəti evdən ötrü mövcuddur. Buna görə də dövlətin mülkiyyəti olmalıdır, lakin mülkiyyətin özü, əsla dövlətin hissəsini təşkil etmir, baxmayaraq ki, bura bir çox canlı məxluqlar daxildir. Dövlət isə bir-birinə bənzər adamların mümkün qədər ən yaxşı həyata yetişməsindən ötrü olan bir münasibətdir. 3. Ən zəruri şey xoşbəxtlikdir, xoşbəxtliyin isə mükəmməl fəaliyyətdən və xeyirxahlığın tətbiqindən ibarət olduğunu nə- zərə alaraq, həm də bəzi adamlar xeyirxah, digərləri isə az 263 dərəcədə, yaxud heç xeyirxah olmadıqları üçün aydındır ki, məhz elə bu, müxtəlif dövlət quruluşu formalarının, həm də bir neçə dövlət quruluşunun yaranmasına gətirib çıxarmışdır: adamlar müxtəlif üsullar, həm də müxtəlif vasitələrlə müxtəlif formalı həyat və dövlət quruluşu təşkil edirlər. İndi baxaq görək, o şeylər nə qədərdir ki, onlarsız dövlətin mövcud olması müm- kün deyil; bizim dövlətin hissələri adlandırdığımız şeylər də istər-istəməz bundan ibarətdir. 4. Beləliklə, biz dövlətin vəzifə- lərini (erga) sadalamalıyıq, onda məsələ də aydın olacaq. Hər şeydən öncə ərzaq məhsulları olmalıdır; sonra - iş (insan həyatda bir çox alətlərə möhtacdır); üçüncü, silah (silah dövlət münasibətində bulunanlar üçün həm dövlətin daxilində itaət- sizlik göstərəniərə qarşı, həm də xarici düşmənlərə qarşı, onlar- dan müdafə olunmaq üçün vacibdir); eyni zamanda xüsusi və hərbi ehtiyaclar üçün pul vəsaiti; beşinci, bu isə hər şeydən öncə dini işlərin himayə olunmasıdır, yəni o şey ki, o, kahin adlanır, hesabla altıncısı, lakin ən vacibi - vətəndaşlar arasında nəyin xeyirli və nəyir ədalətli olması xüsusunda qərar. 5. Hər bir dövlətin ehtiyacı olduğu şeylər bax bunlardır; axı dövlət özlü- yündə adamların təsadüfi toplusu deyil, lakin, biz iddia etdiyimiz kimi, müstəqil mövcud olmağa iqtidarlıdır, əgər məlum olsa ki, bizim sadaladıqlarımızdan birisi çatmır, onda bu münasibət, əsla müstəqil ola bilməz. Beləliklə, dövlət bizim sadaladığımız vəzifələrə müvafiq hissələrdən ibarət olmalıdır. Deməli, orada müəyyən sayda əkinçilər, hansı ki, onu ərzaq məhsulları ilə təmin etməlidir, sənətkarlar, hərbi qüvvə, varlı adamlar, kahinlər və nəyin ədalətli və xeyirli olması xüsusunda qərar çıxaran adamlar mövcud olmalıdır. VIII. 1. Əgər bu müəyyənləşdirilibsə, onu müzakirə etmək qalır ki, dövlətin bütün yuxarıda göstərilən vəzifələrinin icra- 264 sında hamımı iştirak etməlidir. Axı eyni adamların hamısının həm əkinçi, həm sənətkar, həm şura üzvü, həm də məhkəmə- nin üzvü olmasını ehtimal etmək mümkündür, yoxsa adı çəkilən hər vəzifəyə xüsusi bir şəxs təyin edilməlidir, ya da, nəhayət, vəzifələrdən bəziləri zərurət üzündən xüsusi şəxslərə mənsub olmalıdır, digərləri - ümumən vətəndaşlara. Hər dövlət quruluşü üçün eyni qaydalar müəyyən etmək mümkün deyil. Biz dediyi- miz kimi, hamının hər işdə iştirak etməsinə imkan verilə də bilər, verilməyə də bilər, lakin yalnız bəzi işlərdə bəziləri iştirak edə bilər. Bu da dövlət quruluşunun müxtəlifliyinə gətirib çıxarır: demokratiyalarda bütün vətəndaşlar hər işdə iştirak edir, oliqar- xiyalarda biz bunun əksini görürük. 2. Biz ən yaxşı dövlət quruluşu haqqında məsələni araş- dırdığımızdan, bu isə dövlətin daha çox xoşbəxt ola biləcəyi quruluşdur, xoşbəxtlik isə, əvvəl deyildiyi kimi, xeyirxahlıq olma- dan mövcud ola bilməz, onda burdan aydındır ki, çox gözəl qu- ruluşa malik olan və özündə şərti olaraq ədalətli olan xadimləri deyil, tam mənada ədalətli xadimləri birləşdirən dövlətdə vətən- daşlar sənətkarların, yaxud tacirlərin yaşadığı kimi həyat sür- məməlidir (bu, alçaq həyatdır və xeyirxahlığın əksinədir); bizim layihələşdirdiyimiz dövlətdə vətəndaşlar əkinçi də olmamalıdır, çünki xeyirxahlıqda və siyasi fəaliyyətdə irəliləmək üçün onların asudə vaxta ehtiyacı olacaq. 3. Nəzərə alsaq ki, hələ hərbi işi, nəyin xeyirli və nəyin ədalətli olduğunu müzakirə etmək qalıb - bunlar isə açıq-aydın dövlətin əsas hissələridir - onda ortaya sual çıxır, bu hər iki vəzifə müxtəlif, yoxsa eyni şəxslərə həvalə edilməlidir. Bu məsələnin cavabı da aydındır: bəzi münasibət- lərdə - eyni adamlara, digər münasibətlərdə - müxtəlif, göstəri- lən hər bir vəzifənin yerinə yetirilməsindən ötrü ayrı-ayrı yaşlar- da olan adamlara ehtiyac olduğu üçün və bir işdən ötrü ağıl, digərindən ötrü - fiziki qüvvə tələb olunduğundan - ayrı-ayrı 265 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|