A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
nan vəzifəli şəxslərə nəzarət etmək məqsədilə, oralarda da qaroulxanalar və sissitiyalar təşkil edilməlidir. Eyni zamanda, bəziləri - allahlara, digərləri - qəhrəmanlara həsr edilmiş səc- dəgahlar da dövlət ərazisi üzrə bölüşdürülməlidir. Lakin bunun üzərində çox dayanmaq və hər şey barəsində ətraflı damşmaq darıxdırıcı olardı. Bunun hamısını düşünmək asan, amma yerinə yetirmək çətindir: sözlər yaxşı arzuların nəticəsidir, onları həya- ta keçirmək isə - müvəffəqiyyət. Buna görə də biz indi bu cür məsələlərin sonrakı müzakirəsindən imtina edirik. XII. 1. İndi bizə dövlət quruluşunun özü haqqında danışmaq lazımdır: xoşbəxt və ən gözəl quruluşa malik olmaq istəyən dövlət nə kimi və hansı keyfiyyətə malik tərkib hissələrindən ibarət olmalıdır. Rifah bütün hallarda iki şərtə əməl olunma- sından asılıdır: bunlardan biri - hər bir işdə vəzifənin və axır məqsədin düzgün müəyyənləşdirilməsi, ikincisi - axır məqsədə doğru aparan hər cür vasitənin tapılmasıdır. Ola bilər ki, bu iki tələb bir-birinə zidd olsun, ola da bilsin ki, bunlar bir-birinə uyğun gəlsin, axı hərdənbir məqsəd çox yaxşı olur, lakin buna yetiş- məyə doğru aparan vasitələrdə səhvlər buraxılır. Bəzən, məsə- lən, tibbdə olduğu kimi, bunda da, o birində də yanlışlıq olur; doğrudan da, həkimlər bəzən insan bədəninin sağlam vəziy- yətinin nədən ibarət olduğunu kifayət qədər aydın təsəvvür etmir və qarşılarında duran məqsədə nail olmaq üçün həqiqi vasitə tapmırlar. Amma elmdə və sənətdə buna da, digərinə də malik olmaq lazımdır, yəni məqsədi də, məqsədə yetməyə imkan yara- dan işləri də müəyyənləşdirməyi bacarmaq lazımdır. 2. Aydındır ki, hamı firavanlığa və xoşbəxtliyə can atır; amma bəziləri buna nail olur, digərləri isə - bir təsadüfə görə, yaxud özünün xasiyyəti üzündən yox. Axı ən yaxşı həyatdan ötrü bu və ya digər əlverişli şərait tələb olunur - yaxşı vəziyyətdə olan adamlar üçün az 274 dərəcədə, pis vəziyyətdə olanlar üçün - çox. Nəhayət, bəziləri onlara xoşbəxtliyə yetmək imkanı verilsə də, bunu düzgün olmayaraq lap əvvəldən axtarır. Bizim vəzifəmiz ən yaxşı dövlət quruluşunu müəyyənləşdirmək olduğundan, bu isə ondan iba- rətdir ki, dövlət burada daha yaxşı tərzdə idarə edilsin, axırıncıya da o halda yetmək olur ki, bu zaman dövlət xoşbəxtlikdən daha çox yararlanmaq imkanına malik olur, onda aydındır ki, xoş- bəxtliyin nə olduğu nəzərdən qaçırılmamalıdır. 3. Biz iddia edirik ki, («Etika»da da müəyyənləşdirdik ki, əgər bu əsər bir şeyə yarayırsa), xoşbəxtlik xeyirxahlıq ruhunda fəaliyyətdir və bu axırıncının mükəmməl surətdə tətbiqidir, həm də şərti yox, tam mənada; şərti dedikdə mən zərurəti nəzərdə tuturam19, tam dedikdə - özlüyündə çox yaxşını. Hüquq sahəsindən bir misal gətirək: verilən cəzalar və tənbehlər, zərurətdən doğan xeyirxah qərarlardır, onlar bu zərurətə görə çox yaxşı olur (axı belə tədbir- lərə, nə insanın, nə də dövlətin əl atmasına ehtiyac olmasa, daha yaxşı olardı). Əksinə, şərəf və xoş güzərana doğru yönələn fəaliyyət tam mənada çox yaxşıdır. İş bundadır ki, birinci səpgidə olan fəaliyyət yalnız hər hansı bir pis işin aradan qaldırılmasına yönəlir, halbuki ikinci səpgidə olan fəaliyyət, əksinə, xoşbəxtliyin hazırlanması və qurulmasından ibarətdir. 4. Yaxşı insan taleyinə yazılan yoxsulluğa da, xəstəliyə də, digər fəlakətlərə də çox yaxşı dözür, lakin xoşbəxtlik bun- larla ziddiyyət təşkil edən şeylərdən ibarətdir (həqiqətən, «Eti- ka»da həmçinin bu da müəyyən edilmişdi: o şəxs yaxşı adam- dır ki, özündə olan xeyirxahlığa görə şəfqətli olmaq onun üçün tam mənada yaxşılığın özüdür ki, var; buradan aydındır ki, bu cür adam şəfqətli olduğundan, əlbəttə, tam mənada xeyirxahlıq edəcək və çox yaxşı olacaq). Bu isə o fikrin formalaşması ilə nəticələnir ki, guya xoşbəxtliyin həqiqi səbəbləri dünyəvi ne- mətlərdən ibarətdir; lakin hər halda bu ona bənzəyir ki, kifara- 275 nın çox yaxşı və əla çalınmasını, çalanın sənətində deyil, daha çox alətin özündə görmüş olsunlar. Bütün yuxarıda göstərilənlərdən belə çıxır ki, bəzi məlu- matlar20 hazırda olmalıdır, digərlərini qanunverici hazırlamalıdır. 5. Buna görə də biz arzu edirik ki, taleyin ixtiyarında olan bütün şeyləri (biz güman edirik ki, o, bu xüsusda ixtiyar sahibidir) dövlət meydana çıxan zaman əldə etsin; lakin dövləti dəyərli etmək artıq taledən yox, bilikdən və əzmkarlıqdan asılıdır. Döv- lətin xeyirxahlığı özünü onda göstərir ki, dövlət idarəçiliyində iştirak edən vətəndaşlar xeyirxahdırlar, bizimsə dövlətdə bütün vətəndaşlar dövlətin idarə edilməsində iştirak edir. Buna görə də baxmaq lazımdır görək, insan necə xeyirxah olur. Hərçənd mümkündür ki, insanlar cəm halda xeyirxah olsun, amma ayrı- ayrılıqda yox, hər halda bu axırıncı daha yaxşıdır, çünki ayrı-ay- rılıqda hər kəsin xeyirxahlığı, birlikdə götürdükdə, hamının da xeyirxahlığına səbəb ola bilər. 6. Üç səpgidə olan amillər insanları yaxşı və xeyirxah edir. Bu amillər aşağıdakılardır: xasiyyət, vərdiş və ağıl. Hər şeydən öncə başqa bir canlı məxluq deyil, özlüyündə insan doğulmaq, həm də insana xas cismani və mənəvi xüsusiyyətlərə malik olmaq lazımdır. Lakin müəyyən hallarda anadangəlmə əlamət- lərin də heç bir xeyri olmur: vərdişlər dəyişikliyə gətirib çıxarır və insanın bəzi anadangəlmə xüsusiyyətləri vərdişlərin təsiri altında bu və digər tərəfə inkişaf etmək iqtidarındadır - həm pis, həm də yaxşı tərəfə. 7. Bununla belə digər canlı məxluqlar çox vaxt təbiətin öyrətdiyi kimi yaşayır, onlardan yalnız bəziləri, bir parası eyni zamanda vərdişlərə də əsaslanır, insan isə həmçi- nin ağılın səsinə də qulaq asır, çünki ağıl yalnız ona verilmişdir. Beləliklə, insanda bütün göstərilən amillər qarşılıqlı harmoniya- da olmalıdır. Və insanlar inandıqda kı, başqa cür hərəkət etmək daha yaxşıdır, məhz ağılın sayəsində çox şeydə özlərində yara- 276 nan vərdişlərin və xasiyyətlərin əksinə olaraq hərəkət edirlər. Qanunverici üçün bunlar yararlı material olsun deyə, biz artıq əvvəllər müəyyənləşdirmişdik ki, insan öz xarakterinə görə necə olmalıdır. Qalan şeylər - tərbiyəyə aiddir, bunun vasitəsi ilə adamlar bəzi şeylərə vərdiş edirlər, digərlərini - öyrənirlər. XIII. 1. Dövlət münasibəti hökm sürənlərdən və tabeçilikdə bulunanlardan ibarət olduğu üçün, baxmaq lazımdır görək hökm sürənlər və tabeçilikdə bulunanlar bir-birini əvəz edərək ayrı-ayrı adamlardan ibarət olmalıdır, yoxsa həmişəlik olaraq eyni. Tərbiyənin istiqaməti də bu məsələnin həllindən asılıdır. Əgər bəziləri digərlərindən, bizim təbirimizcə, allahlar və qəhrə- manlar insanlardan, hər şeydən öncə onları üstələyən cismani, sonra isə həm də mənəvi xüsusiyyətləri ilə nə qədər fərqlənir- sə, bir o qədər fərqlənsəydi və əgər bu surətlə hökm sürənlərin üstünlüyü tabeçilikdə bulunanlar üçün şəksiz və aşkar olsaydı, onda aydındır ki, eyni adamlara imkan vermək yaxşı olardı - bəzilərinə hökm sürmək, dəgərlərinə həmişəlik olaraq tabe- çilikdə bulunmaq. 2. Bunun mümkün və belə olmadığını nəzərə alaraq, necə ki, Skilak21 induslar barəsində deyir ki, onların çarı öz təbəələrini belə əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir, onda bir çox səbəblərdən aydın olur ki, hamı eyni dərəcədə növbə ilə hökm sürməli və tabeçilikdə bulunmalıdır. Axı bərabərlik bərabərlər üçün eyni vəziyyətdən ibarətdir, həm də ədalətin ziddinə olan dövlət quruluşunun özünü saxlamaq çətin olardı: yeni qayda- ların həyata keçirilməsinə can atan dövlətin bütün sakinləri tabeçilikdə bulunanlarla bir olur, bununla belə idarə edənlərin bu cür say üstünlüyü hesabına onlardan güclü ola bilməsi mümkün olmayan hallardan biridir. 3. Digər tərəfdən şübhə ola bilməz ki, hökm sürənlər tabe- çilikdə bulunanlardan fərqlənməlidir. Qanunvericiyə isə düşün- 277 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|