A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
mək lazımdır ki, bunu necə həyata keçirib təşkil etsin ki, vətən- daşların bunlara və o birilərinə hüsn-rəğbəti olsun. Lakin bu barədə ə w ə llə r söhbət edilmişdi. Təbiətin özü bu fərqi müəy- yənləşdirmişdir: o, mənşəcə eyni bir məxiuqu daha cavan və daha kamil etmişdir. Onlardan bəzilərinə tabeçilikdə bulunmağı, digərlərinə hökm sürməyi layiq bilmişdi. Heç kim, müvafıq yaşla hesablaşdıqda, tabeçilikdə olmasına qeyzlənməyəcək və özünü ən yaxşı hesab etməyəcək, madam o bilirsə ki, digər hallarda, yəni lazımi vaxt yetişdikdə ziyafətdə öz payını alacaq. 4. Beləliklə, təsdiq etmək olar ki, idarə edənlərlə tabe- çilikdə bulunanlar həm eyni-eyni adamlardır, həm də müxtəlif. Burdan belə çıxır ki, tərbiyə də bir tərəfdən mütləq eyni olmalı- dır, digər tərəfdən - müxtəlif. Deyirlər: kim ki, çox yaxşı idarə etmək istəyir, əvvəlcə boyun əyməyi öyrənməlidir. Hər bir haki- miyyət isə, əvvəlki mühakimələrdə deyildiyi kimi, bir tərəfdən hökm sürənlərin xeyrinə ola bilər, digər tərəfdən - tabeçilikdə bulunanların xeyrinə, birinci halda biz ağanın qullar üzərində səlahiyyətini nəzərdə tuturuq, ikinci halda - azad adamlar üzə- rində səlahiyyətini. 5. ,..22 Bəzi əmrlərin fərqi tələb olunan işlərdən deyil, əmrlərin nəyə görə verilməsindən ibarətdir. Buna görə xidmət- çilər üçün münasib görünən bir çox işləri ata-anası kölə olma- yan cavanlar da çox gözəl yerinə yetirə bilər. Çox yaxşı və pis fəaliyyət bir-birindən daha çox axır məqsədin nə olması və bunların nəyin naminə baş verməsi ilə fərqlənir. Bizim fikrimiz- cə, vətəndaşla hökmdarın xeyirxahlığı ən yaxşı adamın xeyir- xahlığı ilə eyni olduğundan, daha sonra, eyni bir adam əvvəlcə tabeçilikdə bulunmalı, sonra isə hökm sürməli olduğundan, qa- nunvericinin vəzifəsi, görünür, işi elə təşkil etməkdir ki, adamlar yaxşı olsun, göstərməkdir ki, hansı tərzi-hərəkət buna səbəb olur və ən yaxşı həyatın axır məqsədi nədir. 278 6. İnsanın qəlbi iki hissədən ibarətdir. Onlardan biri özlü- yündə ağıla malikdir, digəri özlüyündə malik deyil, lakin ağıla qulaq asmağı bacarır. Bizim fikrimizcə insan, ümumiyyətlə, bu hər iki hissənin məziyyətlərinə yiyələnməkdən asılı olaraq yaxşı sayılır. Axır məqsədi qəlbin bu iki hissəsinin daha çox hansında axtarmaq lazımdır - kim ki, bizim təklif etdiyimiz fərqi qəbul edir, bu onun üçün qeyri-müəyyən olmayacaq. Axı həmişə ən pis ən yaxşıya görə mövcud olur və eyni dərəcədə həm insanın əliylə düzələn şeylərdə, həm də təbiətin yaratdığı şeylərdə özünü göstərir - nədə ağıl varsa, hər yerdə ən yaxşı şey odur. 7. Axırıncı, bizim tərəfimizdən qəbul edilən bölgü üsulu iki cürdür: təcrübi ağıl və nəzəri ağıl. Yəqin qəlbin bu hissəsi də23 bu cürə böiünməlidir. Biz isə deyirik ki, fəaliyyət də belə bir nisbətdədir - kimlər hər iki hissəyə yiyələnməyi bacarırsa, onların işi xarakte- rinə görə onlar üçiin daha yaxşı, daha çox arzu olunandır, axı hər kəs həmişə o şeyə daha çox üstünlük verir ki, buna yetiş- mək onun üçün ən böyük məqsəddir. 8. İnsanın bütün həyatı tərkib hissəiərinə ayrılır - işə və asudə vaxta, hərbə və sülhə, insanın bütün fəaliyyətinin isə bir qismi lazımi və xeyirli, bir qismi çox yaxşı işlərə yönəlib. Burda, qəlbin hissələri haqqında deyilən fikirləri nəzərə alaraq onların fəaliyyətinin şərtləndiyi şeylərə də üstüniük vermək lazımdır: hərbsülh xatirinə olur, iş - asudə vaxt xatirinə, lazımi və xeyirli işlər - çox yaxşı işlər xatirinə. 9. Dövlət xadimi bütün bünlarla hesablaşmalıdır və onun qanunları həm qəlbin hissələri ilə, həm də onlarla şərtlənən fəaliyyətlə üyğunlaşdırıimalıdır, bunlardan daha çox isə o şeylə ki, o, ən yaxşıdır və axır məqsəddir. Ayrı- ayrı həyat tərzlərinə və fəaliyyətin seçilməsinə münasibətdə də o, eynən bu cür hərəkət etməlidir. Axı vətəndaşların işlə məşğul olmağa, müharibə aparmağa imkanı olmalıdır, lakin daha da yaxşısı dünyadan zövq almaq və asudə vaxtdan yararlanmaq, 279 bütün lazımi və xeyirli, daha çox isə - çox yaxşı işləri başa çat- dırmaqdır. Bu məramları nəzərə alaraq uşaqlar üçün və tərbiyə- yə ehtiyacı olan digər yaşlar üçün uyğun gələn tərbiyəni də müəyyənləşdirmək lazımdır. 10. O ellinlər, hansılar ki, ümumun fikrinə görə, hal-hazır- da ən yaxşı dövlət quruluşlarına malikdir24 və o qanunvericilər, hansılar ki, bu axırıncıları meydana çıxarmışdır, görünür ki, öz dövlətlərinin qanunlarında ən yaxşı məqsədi güdmürdülər, bu haqda da düşünmürdülər ki, onların tətbiq etdiyi qanunlar və onların müəyyənləşdirdiyi tərbiyə bütün məziyyətlərin inkişafına doğru yönəlməlidir. Əksinə, onlar kobud surətdə bütün diqqət- lərini elə məziyyətlərin inkişafına yönəltmişdilər ki, bunlar ilk baxışda onlara malik olanların xeyrinə böyük qazanc gətirməyi də vəd edir. Onlar kimi, bəzi yazarlar da sonralar elə bu nöq- teyi-nəzərə yaxın fikir söyləmişdir: Lakedemon dövlət quruluşu- nu tərifləyərək onlar qanunvericinin qarşıya qoyduğu məqsədə heyran olur - yəni bütün qanunlar istila və hərb etmək üçün uyğunlaşdırılmalıdır. 11. Bu cür baxışları məntiqə əsaslanaraq asanlıqla təkzib etmək olar, hal-hazırda isə onlar dəlillərlə də təkzib edilir. Necə ki, külli miqdarda adam çoxları üzərində ağa- lığa can atır, guya ki, bu gözə görünən xoşbəxtliyə səbəb olur, eləcə də Fibron25, habelə lakedemon dövlət quruluşu haqqında yazanların hamısı onların qanunvericisinə münasibətdə açıq bir məftunluqla göstərirlər ki, lakedemonlular təhlükələrə sinə gərib, möhkəm olmaları sayəsində öz hakimiyyətlərini çox ge- nişləndirmişlər. 12. Lakin lakedemon hegemoniyasının mövcud olmadığı indiki dövrdə, aydındır ki, onlar xoşbəxt adlandırıla bil- məz, həm də onların qanunvericisi, əsla qusursuz deyil. Bunu da etiraf etmək gülməli olardı ki, onlar, onun çıxardığı qanunlara sadiq qalaraq, onların müəyyənləşdirdiyi qanunlardan yararlan- mağa heç bir maneə olmadıqda ən yaxşı həyata malik olmaq 280 imkanını itirirlər. Həmçinin, qanunvericinin hörmətlə yanaşmalı olduğu hakimiyyətin xarakterinə dair məsələdə də yanılırlar: axı azad adamlar üzərində hökm sürmək qullar üzərində ağalıqdan daha yaxşı və daha layiqlidir. 13. Bundan başqa, dövləti xoşbəxt saymaq və əgər qanunverici qonşuları tabe etmək üçün lazım olan şeylərə vətəndaşları aiışdırmağa məcbur etmişsə, onu tərifləmək lazım deyil, axı bu çox ziyanlı şeydir. Aydındır ki, onda hər bir vətəndaş da öz səylərini mümkün qədər ona yönəldəcək ki, öz dövləti üzərində hökm sürmək iqtidarında olsun. Bunda isə, bütün xidmətlərinə baxmayaraq, lakedemonlular çar Pavsanini günahlandırırlar. Beləliklə, nə bu səpgidə olan əsas müddəalardan heç birində, nə də bu cür qanunlardan heç birində nə dövlət müdrikliyi, nə fayda, nə həqiqət var. Əksinə, qanunverici adamları qəlbən inandırmağa cəhd etməlidir ki, həm ictimai, həm də şəxsi həyatda ən zəruri şey - eyni bir şeydir. 14. Vətəndaşların hərbi təlim keçməsinin qeydinə qalmaq ondan ötrü deyil ki, onlar əsarət altına alınmağa layiq olmayanları buna məruz qoysunlar, ancaq ondan ötrüdür ki, hər şeydən öncə onlar özləri başqalarının əsarəti altına düşməsinlər, sonra ondan ötrüdür ki, asılı vəziyyətdə olanların xeyrinə hegemonluğa yetişm əyə cəhd etsinlər, daha ona görə yox ki, hamının üzə- rində zalımanə hakimiyyət tətbiq etsinlər, nəhayət, üçüncüsü, kim ki, kölə olmağa layiqdir, onlar yalnız o adamların üzərində zalımanə hakimiyyətə can atsınlar. 15. Məntiqi fikirlər də, faktik dəlillər də bunu göstərir ki, qanunverici həm hərbi, həm də bütün digər işlərdə asudə vaxtı və sülhü nəzərə almağa cəhd etməlidir. Axı diqqətini yalnız hərbi hazırlığa verən dövlətlərin əksəriyyəti nə qədər ki, müharibə edir, yaşayır, ağalığa yetdikdə isə məhv olur. Əminamanlıq zamanı onların öz davamlığını itirməsi bir adət halını almağa başlamışdır. 281 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|