A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
quruluşunun qeydinə qalanlar vətəndaşları ehtiyatlı olmağa təhrik etməlidirlər ki, bu adamlar dövlət quruluşunu qorusunlar və onu dağıtmasınlar, onlar gecələr mühafizənin qayğısına qal- dıqları kimi, əlavə olaraq yaxınlarına da əslində nəyin uzaqda ol- duğunu göstərsinlər. Bundan sonra, kübarlar arasında baş verən rəqabət və çəkişmələrin qarşısını qanunda göstərilən vasitələrlə almağa çalışmaq lazımdır; bunu rəqabət aparmayanlar barəsin- də də etmək vacibdir ki, onlar bundan kənarda qalsınlar. Bəlanın əmələ gəlməsini əwəlcədən duymağı bacarmaq - hər yoldan keçənin deyil, təcrübəli dövlət xadiminin işidir. 6. Oliqarxiya və demokratiyalarda, əmlak senzi ilə əla- qədar, yəni çoxlu pulun meydana çıxmasına baxmayaraq, bu senz əvvəlki qaydada qaldıqda quruluşun dəyişilməsinin qar- şısını almaqdan ötrü aşağıda göstərilənlərə əsaslanmaq fay- dalıdır: yeni senzin məbləğini əvvəlki ilə tutuşdurmaq lazımdır, həm də əmlaka ildə bir dəfə qiymət qoyulan ölkələrdə bunu hər il etmək vacibdir; daha böyük dövlətlərdə isə - ya iki ilin, ya da dörd ilin tamamında. Həm də əgər vətəndaşların var-dövləti döv- lətdə mülkiyyətə qiymət qoyulan əvvəlki vaxta nisbətən artmışsa, yaxud azalmışsa, onda senzin artması, yaxud azalması xüsu- sunda həmin vaxta uyğun olan qanun təsis etmək lazımdır - əgər var-dövlət artmışsa, onun artma dərəcəsindən asılı olaraq qiyməti qaldırmaq; var-dövlət əksilibsə, azaltmaq lazımdır. 7. Əgər oliqarxiya və politiyalarda bu iş görülməsə, onda bir sıra hallarda oliqarxiya dinastiyaya (sülalə üsul-idarəsinə), poli- tiya isə - oliqarxiyaya keçə bilər, digər hallarda - politiyadan demokratiya, oliqarxiyadan isə - politiya, yaxud demokratiya əmələ gələ bilər. Həm demokratiyada, həm oliqarxiyada, həm monarxiyada39, həm də hər bir dövlət quruluşunda kimsənin həddən artıq şişirdilməsinin lüzumsuzluğu ümumi prinsip olma- Iıdır; mənsəb və rütbəni isə bir dəfəyə həddən artıq deyil, cüzi 198 və uzun müddətə verməyə çalışmaq lazımdır (axı adamlar yolundan çıxır, bundan başqa elələri var ki, uğurdan başları gi- cəllənir). Əgər bu mümkün deyilsə, onda bütün mənsəb və rüt- bələri verdikdən sonra onları bir dəfəyə yox, tədricən geri almaq lazımdır. 8. Hər şeydən yaxşı isə işi müvafiq qanunlar vasitəsi ilə elə nizamlamağa cəhd etmək lazımdır ki, heç kəs, bu dost-aşnanın çoxluğuna, yaxud var-dövlətə əsaslanmış olsa da belə, həddən artıq öz qüdrəti ilə seçilməsin; əks təqdirdə belə adamları ölkədən kənarlaşdırmaq yaxşıdır. Bəziləri dövlətə hətta öz həyat tərzləri ilə yenilik gətirdiklərindən, bir vəzifə təsis etmək lazımdır ki, bu, kimin həyat tərzinin dövlət quruluşu üçün zərərli olmasına nəzarət etsin, yəni demokratiyada demokra- tiyalardan ötrü, oliqarxiyalarda oliqarxiyalardan ötrü, digər döv- lət quruluşlarında da buna müvafıq surətdə. Bu səsbəblərdən də vətəndaşlardan bir hissəsinin həddən artıq firavan yaşama- sından çəkinmək lazımdır; əhalinin əks hissəsinin bu və ya digər dövlət işlərinə və vəzifələrinə daimi olaraq cəlb edilməsi buna qarşı olan davacatdır (mən nəcib adamlarla (epieikeis) xalq kütləsini, varlılarla yoxsulları əhalinin əks hissələri hesab edirəm); bununla bərabər ya yoxsullarla varlıları yaxınlaşdır- mağa, ya da ortababların gücünü artırmağa çalışmaq lazımdır - axırıncı vasitə bərabərsizlik üzündən baş verən daxili çəkiş- mələrə nəhayət verilməsi ilə nəticələnir. 9. Hər bir dövlət quruluşunda ən başlıcası - qanunun və digər üsulların vasitəsilə işi elə qurmaqdır ki, vəzifəli şəxslərin varlanması mümkün olmasın. Oliqarxiya dövlətlərində buna çox diqqətlə nəzarət etmək lazımdır. Dövlət idarəçiliyində iştirak et- məkdən uzaqlaşdırılan kütlə bu xüsusda doğrusu, çox da hid- dətlənmir, əksinə, əgər hər kəsə öz şəxsi işləri ilə sakitcə məş- ğul oimağa imkan verilirsə, o hətta razı qalır; lakin o fikirləşsə ki, idarə edənlər ümumun malını yeyir, onda imtiyazdan və 199 gəlirdən yararlanmaması onu məyus edir. 10. Əgər kiməsə bunu təşkil etmək nəsib olsa, onda yalnız bu halda demokratiya ilə aristokratiyanın birləşdirilməsini mümkün hesab etmək olar: kübarlardan ötrü də, xalq kütləsindən ötrü də elə imkan yaranar ki, bunlar da, o birilər də öz istədiklərinə nail olsunlar. Axı bir tə- rəfdən hamını idarə etməyə buraxmaq - demokratiyanın prin- sipidir, digər tərəfdən - kübarların vəzifə tutması - aristokratiya- nın prinsipidir; bu isə o halda ola bilər ki, vəzifə tuta-tuta varlan- maq mümkün olmasın. Doğrudan da, yoxsullar hakimiyyətdə olmaq istəmirlər; çünki bu bir mənfəətlə bağlı deyil, onlar öz şəxsi işləri ilə məşğul olmağa üstünlük verirlər; varlı adamlar isə vəzifə tuta bilər, ona görə ki, ümumun pulunu mənimsə- məyə onların ehtiyacı yoxdur. Məlum da olur ki, yoxsullara öz işlərində səylə çalışmalarına görə varlanmaq imkanı veriləcək, kübarlar isə hər yoldan keçənin tabeçiliyi altında olmamaq imkanı qazanacaq. 11. Ümumi sərvətin oğurlanmasının qarşı- sını almaqdan ötrü pulun hamısının təhvil verilməsində bütün vətəndaşlar iştirak etməlidir, surətləri isə fratriyalarda, loxlarda və fillərdə saxlanmalıdır40; vəzifəsini təmənnasız icra etməkdə fərqlənənlərə qanunun müəyyənləşdirdiyi kimi hörmət və ehti- ram göstərilməlidir. Demokratiyalarda varlı adamlara aman verilməli və onların yalnız əmlakı deyil, gəliri də bölüşdürülmə- məlidir (axırıncı bəzən bir sıra dövlətlərdə gizlincə baş verir); əgər onlar, məsələn, xor, məşəllə qaçmaq və bu kimi işləri təşkil etməkdə xeyir verə bilmirsə belə, yaxşı olardı ki, tələb olunan böyük mükəlləfıyyət borclarını öz öhdəsinə götürənlər saxlanılsın. 12. Oliqarxiyalarda isə yoxsullara münasibətdə bö- yük qayğı göstərmək, oniara gəlirli vəzifələrdə işləmək imkanı vermək və əgər varlılardan birisi yoxsullarla həyasızcasına rəftar etməyi özünə rəva bilibsə, necə ki, o, bunu özününkülər arasında etsəydi, çox ciddi cəza kəsmək lazımdır. Bundan baş- 200 qa, əmlak bağışlama yolu ilə deyil, varislik hüququ əsasında keçməlidir, həm də bir adam bir neçə mirasa yox ancaq birinə yiyələnməlidir. Bu yolla əmlak bərabərliyinə daha artıq dərə- cədə riayət etmək olardı, yoxsulların əksəriyyəti isə firavanlığa çatardı. 13. Bütün bunlardan başqa demokratiyalarda da, oli- qarxiyalarda da, kimlər ki, siyasi hüquqların hamısına malik de- yil, onlara bərabər və yaxud da xüsusi maraq göstərmək fayda- lıdır (demokratiyalarda bu varlılara aiddir, oliqarxiyalarda - yox- sullara). Yalnız ən yüksək vəzifələr istisna təşkil etməlidir; bun- ların ya hamısını, ya da əksəriyyətini tamhüquqlu şəxslərə ver- mək lazımdır. 14. Kimlər ki, yüksək vəzifə tutmaq niyyətindədir, onlar üç keyfiyyətə malik olmalıdır: birincisi, mövcud dövlət quruluşuna hüsn-rəğbət göstərmək; sonra, qulluğu ilə bağlı vəzifəsini icra etmək üçün böyük qabiliyyətə malik olmaq; üçüncüsü, hər bir dövlət quruluşu formasına uyğun xeyirxahlığı və ədalətliliyi ilə fərqlənmək. Əgər ki, eyni olmayan şeylər bütün dövlət quruluş- larında qanunauyğunluq sayılırsa, onda ədalətin anlaşılmasında da istər-istəməz təfavüt var. Amma budur, ortaya çətinlik çıxır: əgər butun bunlar eyni bir adamda yoxdursa, burada seçim necə olmalıdır? Məsələn, birisi sərkərdəlik qabiliyyətinə malik- dir, lakin ləkələnib və məlum dövlət quruluşu formasına hüsn- rəğbət göstərmir; digəri - ədalətlidir və hüsn-rəğbət göstərir, lakin sərkərdəlik qabiliyyətinə malik deyil - seçim necə olma- lıdır? 15. Yəqin ki, bu halda, iki fikirlə hesablaşılmalıdır; bütün insanlar hansı keyfiyyətlərə daha çox dərəcədə, hansılara isə - daha az malikdir. Buna görə müharibəyə başçılıq məsələsində üstünlüyü daha çox hərbi işdəki təcrübəyə vermək lazımdır, nəinki xeyirxahlığa: hərbi qabiliyyətə az, alicənablığa tez-tez təsadüf olunur. Pulun saxlanılması və xəzinəyə binagüzarlıq etmək məsələsində əksinə hərəkət etmək lazımdır: burda əksə- 201 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|