A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
Ümumiyyətlə, bütün dövlət quruluşu formalarında daxili qarışıqlıqların və dövlət çevrilişlərinin səbəb və bəhanələri bax bunlardır. 8. Dövlət çevrilişləri ya zorakılıq, ya da hiylə yolu ilə törə- dilir, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, zorakılığa ya bilavasitə lap əvvəlcədən, yaxud bir qədər vaxtdan məcburiyyət qarşısın- da əl atılır. Hiylə də iki cür olur. Bəzən xalqı aldadıb, çevrilişi onun razılığı ilə törədirlər, bir qədər vaxtdan sonra isə artıq xal- qın istəyinin əksinə olaraq hakimiyyəti zorakılıq yolu ilə ələ ke- çirirlər. Məsələn, Dördyüzlərin hökmranlığı zamanında xalqı yalandan inandırmışdılar ki, şah12 lakedemonlularla müharibəyə görə pul verəcək, bu yalanın üstü açıldıqdan sonra isə çalışdılar ki, hakimiyyəti öz əllərində saxlasınlar. Bəzən öncə xalqın ina- mına təsir göstərirlər, sonra yenə onu inandırırlar və onun razı- lığı ilə idarə edirlər. Beləliklə, bütün dövlət quruluşu formalarında dövlət çev- rilişlərinə gətirib çıxaran səbəblər, ümumiyyətlə, bax bunlardır. IV. 1. Biz indi, bu bölməyə müvafiq olaraq, dövlət çevriliş- lərinin hər bir dövlət quruluşu formasında hansı xarakter almasına nəzər yetirməliyik. Dövlət çevrilişləri hər şeydən öncə demaqoqların özbaşınalığından törəyir, onlar bir tərəfdən varlı adamlar haqqında topladıqları yalançı donoslarla bu axırıncıları birləşməyə vadar edirlər (axı ümumi qorxu ən qatı düşmənləri də birləşdirir), digər tərəfdən isə onları xalq kütləsinin üzərinə qaldırırlar. Bu mülahizənin doğruluğunu bir çox misallarla təs- diqləmək olar. 2. Məsələn, Kosda yaramaz demaqoqlar meyda- na çıxdıqdan, kübarlar isə birləşdikdən sonra demokratiya süqut etdi13. Rodosda da belə olmuşdu: demaqoqlar dövlətin pul vəsaitinin idarəçiliyini öz üzərlərinə götürdülər və dövlətin triyerarxlara olan borcunun ödənməsinə mane olmağa başladı- 186 lar14; axırıncılar onları qorxu altında saxlayan məhkəmə araşdır- malarına görə öz aralarında birləşməyə məcbur oldular və de- mokratiyanı ləğv etdilər. Demokratiya Herakledə də ləğv edil- m işdi15; bu koloniya yaradıldıqdan dərhal sonra demaqoqların sıxışdırdığı kübarlar sürgündə oldular, sonra sürgün edilmişlər birləşdilər və qayıtdıqda demokratiyanı ləğv etdilər. 3. Meqara- da da demokratiya bu cür ləğv edilmişdi: demaqoqlar kübarların çoxunu qovmuşdular ki, onların əmlaklarını müsadirə etməyə imkanları olsun; bu sürgün edilmişlər çox idi; qayıtdıqda, onlar vuruşmada demokratlara qalib gəlib, oliqarxiyanı bərpa etdilər. Demokratiya zamanında Kimdə də belə olmuşdu, bunu Fra- simax ləğv etmişdi16. Diqqət yetirdikdə məlum olur ki, digər yerlərdə də dövlət çevrilişləri təxminən bu cür baş vermişdir. Demaqoqlar gah xalqa yaltaqlanaraq, kübarları sıxışdırmağa başlayırlar, bununla da onları qiyam etməyə vadar edirlər, ya onların əmlakını bölüşdürməyi tələb edirlər, yaxud onların gəlirini dövlət mükəlləfiyyətinə verirlər 17; gah da onlar barə- sində donos toplayırlar ki, onların əmlakını müsadirə etməyə imkan qazansınlar. 4. Qədimlərdə, demaqoq eyni zamanda qoşun başçısı ol- duqda, dövlət quruluşu istibdad üsul-idarəsinə keçirdi; qədim- lərdə olan müstəbidlərin az qala böyük əksəriyyəti demaqoqlar- dan olmuşdu. Bu, nə üçün əvvəllər belə olurdu, indi isə belə olmur, bunun səbəbi aşağıda göstərilənlərdən ibarətdir: o vaxt demaqoqlar sərkərdələr arasından çıxırdı (natiqlik istedadına malik olan adamlar yox idi), indi isə natiqlik sənəti yüksəlişdə olduğuna görə o adamlar demaqoq olur ki, onlar gözəl danışa bilir; lakin hərbi işdə təcrübəli olmadıqlarından müstəbid olmağa cəhd göstərmirlər, belə bir şey isə baş verdikdə bu yalnız qısa müddətlik olur. 5. Ə w əllər indikinə nisbətən istibdad üsul-idarə- si həm də ona görə tez-tez meydana çıxırdı ki, böyük səlahiy- 187 yətlər bəzi adamların əlində toplanırdı; məsələn, Miletdə istib- dad üsul-idarəsi pritaniyaya görə meydana çıxmışdı (pritan bir çox mühüm işləri idarə edirdi)18, həm də ona görə ki, o zaman şəhərlər çox da böyük deyildi, sadə xalq çöllərdə yaşayıb, dinc- lik bilmədən öz işi ilə məşğul olurdu, beləliklə də, xalq tərəfdar- ları19 hərbi istedad sahibi olduqda, müstəbidliyə cəhd göstərirdi. Lakin onların hamısı ona görə buna nail olmuşdu ki, xalqın eti- madını qazanmışdılar, etimad qazanmaq yolu isə ondan ibarət idi ki, onlar özlərini varlıların düşməni elan etmişdilər. Məsələn, Afinada Pisistrat pediaklarla çəkişməyə başlayıb, istibdad üsul- idarəsi qurmağa nail oldu. Meqarada Feagen - varlı adamların mal-qarasını çay kənarındakı otlaqda yaxalayaraq, tələf etdi; Dionisi - Dafneyi və varlıları taxsırlandırdıqdan sonra, bu düş- mənçiliyin nəticəsi olaraq onun xalqa sədaqətli olmasına inan- dılar20. 6. Eyni zamanda əcdadlardan qalmış demokratiyadan müasirinə keçilməsinə də təsadüf edilir21. Harda ki, vəzifələrə əmlak senzi əsasında deyil, seçkilər yolu ilə adam təyin edilir, seçən də xalqdır, demaqoqlar vəzifələri öz əllərinə almağa cəhd göstərib, ona nail olurlar ki, xalq qanunun özündən yük- səkdə durur. Bunu aradan qaldırmaq və ya zəiflətmək üçün fay- dalı vasitə o ola bilər ki, vəzifəli adamların seçkisi zamanı səs- vermə elliklə deyil ayrı-ayrı fillər üzrə getsin. Demokratiyalarda dövlət çevrilişləri bax bu səbəblər üzün- dən baş verir. V. 1. Xüsusən iki nəzərə çarpan səbəb, oliqarxiyanı çox vaxt dağılmağa doğru aparır: birincisi, - oliqarxların xalq kütlə- sini sıxışdırması; bu halda havadar istənilən şəxs olur, xüsusən bu rəhbərin özünün, Naksosda olduğu kimi, oliqarxların içərisin- dən çıxması məlum olanda, Naksosda Liqdamid sonralar buranın müstəbidi olmuşdu. 2. Həmçinin bir-birinin arasında 188 olan narazılıq da22 çəkişmələrə səbəb olur. Bəzən, o vaxt ki, imtiyazlara çox az adam malikdir, dövlətin dağılmasına vəzifə tutmayan varlı adamlar səbəb olur, Messaliyada, İstrada, He- rakledə və digər dövlətlərdə bu, öz yerini tapmışdı. Burada və- zifəyə keçə bilməyən adamlar ta ki, əvvəlcə böyük qardaşlar, sonrasa öz növbəsində kiçiklər vəzifə alana qədər həyəcan təbili çalırdılar. (İş ondadır ki, bəzi yerlərdə ata və oğul eyni bir vaxtda vəzifə tuta bilmir, digər yerlərdə - böyük və kiçik qar- daş). Nəticədə Massaliyada oliqarxiya quruluşu politiyaya yaxınlaşdı, İstrada oliqarxiya, nəhayət, demokratiyaya çevrildi, Herakledə isə hakimiyyət bir para adamdan altı yüz vətəndaşa keçdi. 3. Knid-də kübarlar arasında çəkişmə başladıqdan sonra oliqarxiya devrilmişdi, bu onunla əlaqədar idi ki, yalnız bəzi adamlar vəzifəyə keçə bilərdi, indicə xatırlandığı kimi ata vəzi- fədə olduqda, oğul kənarda qalırdı, qardaşlardan isə onlar bir neçə olduqda, vəzifəyə yalnız böyüyü buraxıiırdı. Bu düşmən- çilikdən istifadə edən xalq özünə kübarlar içərisindən havadar seçib, onlara hücum etdi və qələbə qazandı, axı qarşılıqlı çəkiş- mələr həmişə zəifliklə nəticələnir. 4. Eləcə də qədim dövrlərdə Erifrada Basilidlərin23 oliqarxiyası zamanı belə olmuşdu, ha- kimiyyətdə olanlar dövlət işlərinə çox can yandırsalar da, xalq, bir para adamın onu idarə etməsindən narazı qalıb, dövlət quru- luşunu dəyişdirdi. Oliqarxiya fəlakətin acısını ayrıca olaraq həm də demaqoqluqla m əşğul olanların şöhrətpərəstliyi üzündən çəkir. Demaqoqluq əlavə olaraq iki cür olur. Bəzən oliqarxların özlərinin arasında, çünki axırıncılar tamam az olsalarda, onların içərisində yenə də demaqoq tapılacaq; məsələn, Afinada Xarikl Otuzların arasında, yaxud Dörd yüz Frinin içərisində, onlara yaltaqlanaraq güc qazandı. 5. Bəzən oliqarxlar qara camaatın arasında demaqoqluqla məşğul olurlar. Məsələn, vətəndaşlardan ötrü seçkisi qara ca- 189 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|