A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
münasibət nəticəsində; yəni xırda şeylərə belə laqeyd münasi- bət qanuni qaydada təsis edilmiş şeylərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olur. Məsələn, Ambrakiyada vəzifə tutmaq üçün zəruri olan əmlak senzi kiçik idi, ax/rdan - axıra isə senzdən asılı ol- mayaraq vəzifə tutmağa başladılar, ona görə ki, kiçik senzlə, ümumiyyətlə, hər hansı birinin olmaması arasında fərq çox azdır, ya da bu, heç yoxdur. 10. Əhalinin müxtəlif tayfalardan ibarət olması da, bu ara- dan qalxmayana qədər çəkişmələrin mənbəyi olur: axı dövlət təsadüfı kütlədən təşkil edilmir, bu səbəbdən də onun təşkilinə müəyyən vaxt lazımdır. Buna görə əksər hallarda dövlətin təş- kili zamanı, yaxud sonralar özgələri öz yanlarına götürənlər da- xili çəkişmələrin acısını çəkmişlər. Məsələn, axeylər, Sibarisin əsasını birgə qoyduqları trezensləri sonradan sayca üstələdik- də, onlar trezensləri qovdular və bu cinayət ağır günah kimi Si- barisin sakinlərinin üzərində qaldı. Furiyada sibarislilər o sakin- lərlə düşmənçilik edirdilər ki, onlarla birgə bu şəhərin əsas/nı qoymuşdular; ölkənin onlara məxsus olduğunu səbəb göstərən sibarislilər özlərinə müstəsna hüquqlartələb edirdilər. Bizansda gəlmə sakinlər sui-qəsd hazırlamışdılar və ifşa olunanlar vuruş- madan sonra sürgün edilmişdi8. 11. Antissanın sakinləri Xios- dan sürgün olunanları qəbul edib, vuruşmadan sonra onları qovdular, samoslulara sığınacaq verən Zanklın sakinləri isə axırda özləri qovulmuşdu. Pont Yevsinskdə yerləşən Apollo- niyada yeni sakinlərin qəbul edilməsi üstündə daxili çaxnaşma- lar baş vermişdi. Sirakuzada istibdad üsul-idarəsi devrildikdən sonra9, haçan ki, əcnəbilər və muzdurlar vətəndaşlıq hüququ aldı, daxildə hərcmərclik başlandı və iş silahlı toqquşmaya qə- dər gəlib çıxdı. Amfıpoliya əhalisinin vətəndaş hissəsinin əksə- riyyəti vətəndaşlığa qəbul edilən Xalkid mühacirləri tərəfindən şəhərdən qovulmuşdu. 182 12. Bəzən dövlətlərdə daxili çəkişmələr yerli şərait nəticə- sində baş verir, məsələn, ərazi vahid dövlət yaratmaq üçün yararsız olan zaman. Klazomendə belə olmuşdu, Xitedə yaşa- yanlar adada yaşayanlarla düşmənçilik edirdilər; həm də Kolo- fonun sakinləri ilə Notiyanın sakinləri. Afinanın da əhalisi bir- birilə düz gəlmir: Pireyin sakinləri, demokratiyaya şəhərin özü- nün sakinlərindən daha çox meyllidir. Və bunun kimi, necə ki, müharibədə çox da böyük olmayan səngərin üstündən keçər- kən piyadaları bir neçə sırada düzürlər, elə də görünür ki, hər cürə fərq çəkişməyə səbəb olur. Ola bilsin bu çəkişmələr hər şeydən çox xeyirxahlıq və pislik arasında olan fərqlə şərtlənir, sonra var-dövlət və yoxsulluq arasında olan fərqlə, daha sonra isə çox və ya az mahiyyətə malik olan səbəblər gəlir ki, buraya da bizim elə indicə göstərdiklərimiz aiddir. III. 1. Beləliklə, daxili çəkişmələr xırda səbəblərə görə ol- masa da, xırda şeylərdən meydana çıxır; çəkişmələr həmişə mühüm işlər üstündə baş verir. Kiçik çəkişmələr, qədim zaman- larda Siraguzada olduğu kimi, yüksək vəzifəlilər arasında baş verdikdə xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Dövlət çevrilişi mühüm və- zifə tutan iki gəncin arasında məhəbbət məsələsi üstündəki çəkişməyə görə baş vermişdi. Onlardan biri olmadıqda, o birisi onun sevgilisini tovlayıb öz yanına aparır, onda ikincidən bərk incimiş birinci əvvəlincinin arvadını öz növbəsində onunla cinsi əlaqəyə girməyə təhrik edir. Sonra öz çəkişmələrinə onlar tayfa başçılarını da cəlb edirlər, belə ki, hamı iki düşmən tərəfə ayrılır. 2. Buna görə belə şeylər təzəcə meydana çıxan zaman onlara qarşı ehtiyat tədbirləri görmək, həm də bir-birilə düşmənçilik edən hökmdarları və qüdrətli şəxsləri barışdırmağa çalışmaq lazımdır; səhv düşmənçiliyin başlanğıcında olur, başlanğıc isə, neçə deyərlər - hər işin yarısıdır, belə ki, başlanğıcda buraxılan 183 cüzi səhvin özü-özlüyündə sonrakı bütün səhvlərlə qarşılıqlı əlaqəsi var. Ümumiyyətlə, kübarlar arasındakı çəkişmələri bü- tün dövlət həll etməli olur, məsələn, İran müharibələrindən sonra Gestiada olduğu kimi, burda iki qardaş atalarından qal- mış miras üstündə bir-birilə çəkişməyə başlamışdı. Daha yoxsul olan öz qardaşının atalarının varını və onun vaxtı ilə tapdığı xəzinəni gizlədiyini iddia edib, sadə xalqı da öz tərəfinə çəkir, böyük varidata malik olan qardaşsa varlı adamları öz tərəfınə cəlb edir. 3. Delfada bir elçilik dalaşmaya səbəb olur, bu isə sonralar daxili çəkişmələrə gətirib çıxarır. Bəy gəlini gətirməyə gedərkən yolda özü üçün pis olan əlamət görür və evlənmək- dən imtina edir; bəy qurban kəsdiyi zaman, gəlinin təhqir olun- muş qohumları ona ziyarətgaha məxsus olan bəzi əşyalar atıb, sonra isə kafir kimi onu öldürürlər. Mitilendə varis qızların üstündə başlanmış mübahisə böyük müsibətin başlanğıcı olur və Mitilenlə Afina arasında müharibə ilə nəticələnir, bu zaman Paxet onların şəhərini ələ keçirir. Timofanın özündən sonra iki qızı qalır; Deksandr onları öz oğlanları üçün istəyir, lakin rədd cavabı alır; onda o, çəkişməyə başlayır və afinalıların prokseni10 olduğundan onları öz tərəfınə çəkir. 4. Eləcə də fokidlilərdə varis qızlar üstündə Mnasonun atası Mnasla Onomarxın atası Yevfikrat arasında çəkişmə düşən zaman, bu çəkişmə fokidlilər üçün Müqəddəs müharibənin başlanmasına səbəb olur. Epi- damnedə də toy məsələləri üstündə dövlət çevrilişi olmuşdu: biri öz qızını bir cavana adaxlayır, haçan ki, qızının adaxlısının atası vəzifəli şəxs olub, onu cərimələyir, axırıncı özünü təhqir olunmuş hesab edərək, vətəndaşlar sırasına mənsub olmayan adamları öz tərəfinə çəkir. 5. Oliqarxiya, demokratiya, politiya yönümlü dövlət çev- rilişləri həm də onunla şərtlənir ki, dövlətin hər hansı bir hissəsi - bu, istər bir idarə olsun, yaxud əhalinin bir hissəsi - şöhrət 184 qazanır, ya da əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, İran müharibələri zamanında şöhrətlənmiş aeropaq, görünür ki, dövlət quru- luşuna daha düzgün forma vermişdi; digər tərəfdən gəmidəki qaragüruh Salamin qələbəsinə, bunun da sayəsində Afinanın dənizdə hegemonluğuna səbəb olub, demokratiyanın möhkəm- lənməsinə köməklik etmişdi. Eləcə də Arqosda lakedemonlu- lara qarşı Mantineya vuruşmasında ad qazanmış kübarlar de- mokratiyanı aradan qaldırmağa təşəbbüs göstərmişdilər. 6. Sirakuzada, afinalılarla müharibədə qələbə qazanmış sadə xalq politiyanı demokratiya ilə əvəz edir, Xalkiddə kübarların kömək- liyi ilə müstəbid Foksun11 axırına çıxmış sadə xalq durmadan dövlətdə hakimiyyətə yiyələnir. Bu, eynilə Ambrakiyada da baş vermişdi, burada sadə xalq sui-qəsdçilərlə birləşərək müstəbid Periandrı qovub dövlətdə hakimiyyəti öz əlinə alır. 7. Ümumiyyətlə isə, dövlətin qüdrətli olmasının səbəbkar- larını nəzərdən qaçırmaq olmaz, - bu istər ayrı-ayrı adamlar, vəzifəli şəxslər, fillər olsun, yaxud əhalinin hər hansı hissəsi, ya təbəqəsi - onların hamısı divana qalxır. Axı çəkişməyə, ya o adamlar başlayır ki, bu şəxslər onların hörmətə minməsinə pa- xıllıq edir, ya da onların özləri əldə etdikləri üstünlüyə görə yerdə qalanlarla eyni mövqedə olmaq istəmir. Dövlət quruluşu o halda dəyişdirilir ki, onun bir-birilə ziddiyyət təşkil edən hissə- ləri, məsələn, varlılarla yoxsul xalq sayca bərabərləşir, ortabab vətəndaşlar isə ya qətiyyən olmur, ya da tamamilə az olur. Əgər göstərilən hissələrdən biri böyük üstünlük əldə edərsə, onda digərinin onunla mübarizəyə girməyə cürəti çatmayacaq. Yeri gəlmişkən öz xeyirxahlıqları ilə seçilən adamların, adətən, çəkişməyə girməmələri bununla da izah edilir: onlar əksəriy- yətlə müqayisədə olduqca azdır. 185 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|