A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
maatdan asılı olan mühafizə dəstələri demaqoqluq fəaliyyəti ilə məşğul olurdu, ümumiyyətlə isə, o, oliqarxiya dövlətlərində, ha- rada ki, vəzifəyə seçilməli olan adamları vəzifəyə seçmirlər, amma harada ki, seçicilər ağırsilahgəzdirənlər, yaxud sadə xalqdır, vəzifəyə seçkilər isə böyük əmlak senzi ilə, yaxud hete- riyalara24 mənsub olmaqla şərtlənir, necə ki, bu Abidosda yerini tapmışdı, həmçinin harada ki, məhkəmələr idarəçiliklə məşğul olan vətəndaşlar içərisindən tamamlanır, axırıncılar Pont Herak- ledə olduğu kimi demaqoqcasına məhkəmə qarşısında yaltaq- lanır və dövlət çevrilişi edirlər. 6. Oliqarxiyalarda dövlət çevrilişi hakimiyyətin daha az adamın əlində cəmləşdiyi halda da baş verir. İncidilmişlər bəra- bərliyi saxlamağa cəhd göstərərək xalqın yardımına əl atmağa məcbur olurlar. Oliqarxiyalarda dövlət çevrilişləri, haçan ki, oli- qarxlar pozğun həyat keçirib, öz əmlaklarını dağıdırlar, onda da baş verir; axı belə adamlar yeniləşmə aparmağa səy edirlər və yaxud qəddarcasına hakimiyyəti ələ keçirməyə çalışırlar, ya da bir başqasını buna hazırlayırlar, necə ki, məsələn, Hipporin 25 Sirakuzada - Dionisini, Amfipoliyada Kleotim adlı birisi şəhərdə Xalkiddən gəlmiş mühacirləri yerləşdirmişdi, həmin adamlar gəldikdə onları varlı adamların üstünə qaldırmışdı. Eləcə də Egində kim ki, Xarətlə danışıq aparırdı, elə həmin səbəbdən də dövlət çevrilişi etməyə cəhd göstərmişdi26. 7. Bəzi oliqarxlar çalışırlar ki, xalqı tez, bu və ya başqa hərəkətə təhrik etsinlər, bəzən Pont Apolloniyada olduğu kimi onlar ictimai malı oğur- layır, nəticədə ya onların özləri kimilər, ya da talançılara qarşı mübarizəyə qalxanlar onlarla çəkişməyə başlayır. Amma oliqar- xiyanın daxilində həmrəylik varsa, onda onun öz-özünə dağıl- ması çətindir. Farsaldakı dövlət quruluşu bunu sübut edir, bur- da oliqarxlardan ibarət kiçik bir dəstə kütlə üzərində hakimiyyəti öz əlində saxlayır, çünki onların arasında yekdillik var. 190 8. Oliqarxiya, onda digər oliqarxiya əmələ gəldiyi halda da dağılır. Bu o zaman baş verir ki, tam hüquqlu vətəndaşlar az olduqda, onların hamısı yüksək vəzifələrə buraxılmır. Bu, vaxtı ilə Eliddə olub; dövləti oliqarxlar idarə edirdi və onların çox az bir qismi heront ola bilirdi, çünki onlar doxsan nəfər idilər, həm də vəzifəyə həmişəlik yiyələnmişdilər, seçkilər isə sparta he- rontları seçkiiəri kimi dinastiya formasında keçirilirdi. 9. Oliqarxiyanın dağılması həm hərb, həm də sülh dövr- lərində baş verə bilər. Müharibə zamanlarında oliqarxlar xalqa inanmadıqlarından muzdlu hərbçilərdən istifadə etməyə məcbur olurlar və onlar bu adamları kimə etibar edirsə, o çox vaxt müs- təbid olur, məsələn, Korinfdə Timofan kimi; amma onlar bir neçə nəfər olarsa, onda onlar özləri üçün sülalə hakimiyyətini əldə edirlər27; bununla belə, bəzən bundan qorxaraq xalq kütlə- sinə də dövlət idarəçiliyində bulunmağa imkan verirlər, çünki onlar xalqın yardımı olmadan keçinə bilmirlər. Sülh zamanların- da bir-birinə qarşı olan inamsızlıq nəticəsində oliqarxlar hərbi mühafizəni ədavət aparan tərəflərin vasitəçisi olan muzdlu hərbçilərə və onların rəisinə tapşırırlar, axırıncı bəzən bunların və digərlərinin hökmdarı olur. Larisada Alevadların28 idarəçiliyi dövründə Simlə və Abidosda heterilərin, rəhbərlik edənlərdən biri də İfiad idi, hökmranlığı zamanında belə olmuşdu. 10. Çəkişmələr həm də ona görə baş verir ki, oliqarx- lardan bəziləri digər oliqarxların nigah təkliflərini rədd edir və ya məhkəmə araşdırmalarında düşməncəsinə hərəkət edirlər. Mə- sələn, yuxarıda göstərildiyi kimi baş tutmayan elçilik üstündə çəkişmə. Yeri gəlmişkən Eritriyada atlıların oliqarxiyasını da el- çilikdə incimiş Diaqor dağıtmışdı. Herakledə və Fivada məhkə- mənin çıxardığı qərar üstündə qiyam baş vermişdi: Herakiedə Yevetionu, Fivada isə Arxini zinakarlıq üstündə doğrudan da haqlı olaraq cəzalandırırlar, lakin bunu insafsızcasına həyata ke- 191 çirirlər: Yevetionun və Arxinin siyasi rəqibləri bu işdə hədlərini o qədər aşırlar ki, onların boyunlarına kündə vurub, şəhər mey- danına çıxarırlar. 11. Oliqarxiyaların çoxu ona görə devrilmişdi ki, onlar olduqca zalımanə xarakter daşıyırdı, bu isə bütün hüquqlara malik olan şəxsləri acıqlandırırdı. Kniddə və Xiosda oliqarxiya- larla belə olmuşdu. Politiya adlandırılanlarda və oliqarxiyalarda, hansılarda ki, şura üzvlüyünə, hakim vəzifəsinə və digərlərinə təyin edilmə əmlak senzi ilə şərtlənir, dövlət çevrilişləri bəzən adicə təsadüfdən də asılı olur. Tez-tez əvvəllərdə müəyyən edilmiş, vəziyyətə münasib olan senzə müvafiq olaraq, belə ki, buna əsasən oliqarxiyalarda həqiqətən bəzi adamlar, politiya- larda isə ortabab vətəndaşlar dövlət idarəçiliyində iştirak edir- dilər, sonralar, haçan ki, dövlət ağ günə çıxır, sülhəmi, yoxsa başqa bir münasib səbəbə görəmi eyni bir əmlak bir neçə dəfə senzi üstələyir, belə ki, hər şey bütün vətəndaşların üzünə açıq olmalıdır. Bu halda çevriliş ya yavaş-yavaş, tədriclə, səsə salın- madan, ya da sürətlə baş verir. 12. Oliqarxiyalarda baş verən çevrilişlərin və çəkişmlərin səbəbləri, bax, bunlardır. Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, demokratiyalar və oliqarxiyalar bəzən onlara müvafiq olmayan, zidd, lakin oxşar quruluşa keçirlər; məsələn, məhdud qanunları olan demokratiya və oliqarxiyalardan qeyri-məhdud demokrati- ya və oliqarxiyalar törəyir və əksinə. VI. 1. Aristokratiyalarda çəkişmələr qismən ona görə baş verir ki, onlarda imtiyazlara yalnız bir para adam malikdir; bu hal yuxarıda göstərildiyi kimi oliqarxiyalarda da siyasi hərəkatla nəticələnir, çünki əslində aristokratiya məlum cəhətdən oliqar- xiyadır: bir para adamın seçilməsi nəticə etibarı ilə eyni olmasa da, hər ikisini idarə edən bir para adamdır. Buna görə aristok- 192 ratiyanı da oliqarxiya hesab etmək olar. Bu, ən çox istər-istə- məz o halda baş verir ki, bu və ya başqa miqdarda adam lov- ğalıqdan əl çəkir, onlar öz fədakarlıqları ilə tam hüquqlu vətən- daşlara bənzəyir. Lakedemonda parfeniyalar adlananlarla belə olmuşdu (onlar «oxşarlardan» meydana çıxmışdı), onların sui- qəsdinin üstünü açdılar və Taranta, kaloniya təşkil etməyə göndərdilər29. 2. Həmçinin - haçan ki, görkəmli yer tutan bəziləri, böyük hüquqlara malik olan bir para adam tərəfindən alçaldılır, hərçənd fədakarlıqda həmin axırıncılardan geri qalmırlar; məsələn, Lisandr - çarlar tərəfindən30. Yaxud bir cəsur insan imtiyaza malik olma- dıqda, yararlanmadıqda, məsələn, Aqasilayın dövründə spartiad- lara qarşı silahlı üsyan qaldıran Kinadon. Eyni zamanda - əhalinin bir hissəsi həddindən artıq yoxsul olduqda, digəri isə firavan yaşadıqda; bu hər şeydən çox müharibə vaxtlarında olur; Tirteyin «Qanunçuluq» adlı şerindən aydın olur ki, bu Messin müharibəsi zamanı31 Lakedemonda da baş vermişdi; bəzi adamlar mühari- bəyə görə yoxsulluğa dözüb, torpağın cana görə yenidən paylaş- dırılmasını tələb edirdilər. Nəhayət, əgər birisi dövlətdə çox mü- hüm bir mövqeyə yüksəlibsə, həm də daha yüksəyə qalxmaq üçün bütün keyfiyyətlərə malikdirsə, qiyam qaldırır ki, zatən Lake- demonda İran müharibələri zamanı keçmiş ali baş komandan Pavsani və Karfagendə Annon kimi hakimi - mütləq olsun32. 3. Lakin politiya və aristokratiyaların dağılmasının əsas sə- bəbi bu dövlət quruluşlarının özlərinin ədalətdən yayınmalarıdır. Dağılma ondan başlayır ki, politiyaya demokratiya və oliqarxiya düzgün olmayan nisbətdə birləşdirilir, aristokratiyaya isə - bu və o biri, həm də xeyirxahlıq, xüsusən də göstərilən iki element. De- mokratiya və oliqarxiyanı nəzərdə tuturam, çünki, məhz onları politiyaya və aristokratiya adlandırılanların böyük hissəsinə bir- ləşdirməyə çalışırlar. 4. Axı aristokratiya politiya adlananlardan, 193 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|