A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
məhz bu cəhəti ilə də fərqlənir, buna görə də birincilərin davam- lığı az, ikincilərin daha çoxdur. Oliqarxiya tərəfə daha çox meyl edən dövlət quruluşları aristokratiyalar adlanır, demokratiya tə- rəfə daha çox meyl edənlər isə - politiyalar. Buna görə ikincilər birincilərdən daha davamlıdır: əksəri böyük qüdrətə malikdir və hüquq bərabərliyi həyata keçirilən yerlərdə adamlar nizam-inti- zamı daha çox sevir, halbuki böyük var-dövlət sahibləri, dövlət quruluşu onlara əhəmiyyətli dərəcədə üstünlük versə, cəhd göstərirlər ki, həyasızlıq və acgözlük etsinlər. 5. Ümumiyyətlə, dövlət quruluşu hansı tərəfə meyl edirsə, dəyişiklik də həmin istiqamətdə gedir, çünki bu və digərləri onlara nə sərfəiidirsə, onu gücləndirməyə çalışırlar; məsələn, politiyanın demokratiya- ya, aristokratiyanın oliqarxiyaya keçməsi. Yaxud dəyişiklik əks istiqamətdə gedir, yəni aristokratiya demokratiyaya çevrilir (əgər daha az təmin olunmuşlar, incikliyə məruz qalıb əks tərəfə çək- məyə başlarsa), politiya isə - oliqarxiyaya. Yalnız o quruluş da- vamlı dövlət quruluşu olur ki, beləsində bərabərlik yaxşı cəhətə uyğun olaraq həyata keçirilir, həm də eləsində ki, orada hər kəs özünə məxsus olan şeydən istifadə edir. 6. Biz bu kimi nümunələrlə Furiyada rastlaşırıq, burada vəzifə tutmaq üçün əmlak senzi çox yüksək olduğundan son- ralar azaldıldı, vəzifələrin sayı isə - artırıldı. Kübarlar qanunsuz olaraq bütün torpaq mülkiyyətini öz əllərində cəmləşdirdiklərin- dən (axı daha çox oliqarxiya tərəfə meyl edən dövlət quruluşu 33 onlara öz var-dövlətlərini artırmağa imkan verirdi)... Xalq müharibə zamanı öz gücünü artırıb, qarnizon üzərində qələbə çaldı və böyük torpaq sahələrinə malik olanları bunlardan əl çəkməyə məcbur etdi34. 7. Üstəlik, hər bir aristokratiya quruluşu oliqarxiyaya yaxın olan quruluş kimi kübarların daha çox zənginləşməsinə gətirib çıxarır. Məsələn, Lakedemonda mülkiyyət bir para adamın əlin- 194 də cəmləşib və kübarların nəyi istəsələr onu etməyə, kimlə istə- sələr qohum olmağa daha çox imkanları var. Buna görə də Lokrların dövləti Dionisinin o nigahı üzündən məhv oldu ki, nə demokratiyada, nə də düzgün təşkil edilmiş aristokratiyada yer tapa bilməzdi35. Bununla belə, aristokratiyalar, hər şeydən çox tədricən zəifləyərək, dəyişir. Əvvəllər də, ümumiyyətlə, bütün dövlət quruluşu formaları xüsusunda deyilmişdi ki, kiçik dəyişik- liklər də çevrilişlərə doğru aparır; dövlət idarəçiliyi işində nəyə- sə etinasızlıq etmək kifayətdir ki, bundan sonra daha əhəmiy- yətli bir şey asanca yerini dəyişməyə başlayır və bu, asanlıqla, ta dövlət quruluşu dağılana qədər davam edir. 8. Bu, Furiya dövlət quruluşunda da özünü göstərdi: bura- dakı qanuna görə strateq vəzifəsinə seçilməyə beş il keçdikdən sonra icazə verilirdi; acıqlanmış və xalq kütləsinin hüsn-rəğbə- tini qazanmış əksəri cavan olan bir para adam, hakimiyyətdə olanlardan qorxmadan və nəzərdə tutduqlarını asanca həyata keçirmək ümidi ilə, hər şeydən öncə bu qanunu dəyişdirməyə cəhd göstərdi ki, eyni şəxslər strateq vəzifəsini həmişəlik tuta bilsin: onlar qabaqcadan görürdülər ki, xalq onları məmnuniy- yətlə seçəcək. Xatırlanan qanunun icra edilməsinə nəzarət et- məkdən ötrü təyin edilmiş vəzifəli şəxslər (onlar simbul adla- nırdı35), əvvəl müqavimət göstərmək istədilər, lakin sonra özlə- rini inandıraraq, güman etdilər ki, onlar xatırlanan qanunu də- yişdirib, yerdə qalan şeylərdə dövlət quruluşuna toxunma- yacaqlar. Sonralar isə digər dəyişikliklərə mane olmaq istəsə- lə r də, onlar heç nəyə nail olmadılar və dövlət quruluşu, kimlər ki, yenilik tətbiq etməyə başlamışdı, onların xeyrinə dinastiya ilə əvəzləndi. 9. Bütün dövlət quruluşu formaları ya daxili, ya da xarici səbəblərdən onda dağılır ki, əks quruluşa malik olan dövlət ya- xınlıqda olur, yaxud lap uzaqda olsa da qüdrətlidir. Biz bunu 195 Afina və Lakedemonun hegemonluğu timsalında görürük: afina- lılar hər yerdə oliqarxiya, lakedemonlular isə - demokratiya ida- rəçiliyini ləğv etmişdilər. İndi demək olar ki, dövlət çevrilişlərinə doğru aparan çəkişmələrin və daxili qarışıqlıqların səbəbi haq- qında hər şey söylənildi. VII. 1. Bilavasitə bundan sonra o xilasedici tədbirlərdən danışmaq lazımdır ki, bunların sayəsində, ümumiyyətlə, dövlət quruluşunun, o cümlədən onun hər bir formasının möhkəmliyini qorumaq olur. Hər şeydən öncə aydındır ki, bizə dövlət quruluş- larını məhvə doğru aparan səbəblər məlumdursa, onda biz, əl- bəttə, onların mühafizə edilməsi ilə şərtlənən səbəbləri də bi- lirik: əks tədbirlər əks hərəkətlər doğurur, dağılma isə mühafızə edilməyə ziddir. O dövlət quruluşunda, hansında ki, əsas prin- siplər yaxşı qarışdırılıb, oniarı hər şeydən öncə başqa qanun pozuntularından qorumaq lazımdır, həm də bütün xırda şeylərin mühafizə edilməsinə xüsusilə diqqət yetirmək gərəkdir. 2. Qanun pozuntusu dövlət həyatına hiss edilmədən daxil olur, necə ki, kiçik məxaric, tez-tez təkrar olunmaqla var-dövlət itkisinə səbəb olur, məxaric isə, məhz ona görə hiss edilmir ki, birdən-birə baş vermir; bu ağılı çaşdırır - sofistikaya bənzər nə- ticə meydana çıxır: ayrı-ayrı hissələr kiçikdirsə, onda tam da bö- yük deyil. Bu isə qismən belədir, qismən yox: axı tam, bütövlük- də götürəndə balaca deyil, o yalnız kiçik hissələrdən ibarətdir. Beləliklə, hər şeydən öncə bu cür əsaslardan çəkinmək lazım- dır, ona görə də xalq kütləsini aldatmaqdan ötrü quraşdırılmış sofizmlərə inanmaq gərək deyil: onlar dəlillərlə ifşa ediləcək. Siyasi sofızm adlandırdıqlarımız barəsindəsə biz əvvəllər danış- mışdıq. 3. Bundan başqa nəzərə almaq lazımdır ki, təkcə aristok- ratiyalar yox, həm də elə oliqarxiyalar vardır ki, onlar bu qurulu- 196 şun davamlı olmasına görə deyil, yalnız ona görə mühafizə edilir ki, vəzifə sahibləri tam hüquqlu vətəndaşlığa aidiyyatı ol- mayanlara da, buna aidiyyatı olanlar kimi yaxşı münasibət gös- tərir: birinciləri onlar sıxışdırmır, həm də onlardan dövlət idarə- etməsində iqtidarlı olanları tam hüquqlu vətəndaşlar sırasına daxil edirlər, ümumiyyətlə, şöhrətpərəst adamları hörmət-iz- zətə, xalq kütləsini isə - maddi marağa aid olan işlərdə sıxışdır- mırlar; bir-birilə və adamlarla bərabər hüquqlu vətəndaşlığa ai- diyyatı olan qarşılıqlı münasibətlərdə isə demokratiklik göstərir- lər. Zira bərabər hüquqlu şəxslər arasında demokratların xalq kütləsi üçün bu bərabərliyi37 əldə etməyə cəhd göstərməsi yal- nız qanunauyğun deyil, həm də faydalıdır. 4. Buna görə bəra- bər hüquqlu vətəndaşlar çoxdursa, demokratiya qanunlarının bəziləri böyük fayda verir, məsələn, bərabər hüquqa malik olanların hamısı vəzifə tuta bilsinlər deyə vəzifəli şəxslərin yarım il müddətinə seçilməsi, axı bərabər hüquqlular rəiyyət kimidir, ona görə də onların arasında, yuxarıda deyildiyi kimi, tez-tez demaqoqlar peyda olur. Bu səbəbdən oliqarxiyalar və aristokratiyalar dinastiya quruluşuna daha az keçirlər: qısa m ü d d ə td ə hakimiyyətdə oimaqla, uzun m ü d də tdə olduğu kimi, bu qədər şər işlər görmək olmaz, yəni bu axırıncı cəhət onunla nəticələnir ki, oliqarxiyalarda və demokratiyalarda istibdad üsul- idarəsi meydana çıxır, bununla belə hər yerdə istibdad üsul- idarəsinə o adamlar cəhd göstərir ki, ən böyük nüfuza onlar malikdir, yəni demokratiyalarda demaqoqlar, oliqarxiyalarda sülalələr38, yaxud o adamlar ki, uzun müddət mühüm vəzifələri onlartuturlar. ■5. Dövlət quruluşunun mühafizə edilməsinə təkcə onun hər cür dağıdıcı əsaslardan uzaq olması kömək etmir, bəzən də axırıncmın yaxınlıqda olması, qorxuya səbəb olub, mövcud dövlət quruluşundan möhkəm yapışmağa vadar edir. Buna görə dövlət 197 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|