A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
kimlər mütləq ya bütün işlərə dair bütün vətəndaşlardan olma- lıdır, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, hakimlər seçki yolu ilə, ya da püşklə təyin olunur; yaxud da hakimlər bütün işlərə dair bütün vətəndaşlardan olmalıdır, amma hakimlərin bir hissəsi seçki yolu ilə, digəri - püşklə təyin olunur; ya da, nəhayət, bəzi işlərdən ötrü hakimlər püşklə, digərlərindən ötrü - seçki yoiu iiə təyin olunur. Beləliklə, dörd üsul alınır və bu qədər də üsul ha- kimlər bəzilərindən olduqları halda, həm də müəyyən növbəyə riayət etməklə hakimlik etdikdə olur; hər halda hakimlər bəzilə- rinin içərisindən bütün işlərdən ötrü ya seçki yolu ilə, ya püşklə, ya bir para hallarda püşklə, digər hallarda - seçki yolu ilə təyin edilə bilər, yaxud da, nəhayət, eyni işləri həm püşklə, həm də seçki yolu ilə təyin edilən hakimlər birlikdə araşdırmalı olur. 4. Bizim hesablamamıza görə məhkəmələrin qurulma üsul- lan bu cürdür, bundan əlavə onların iki-iki biriəşmələri də var. Üstəlik, bu birləşmələr ikili xarakterə malik ola bilər; mən onu nəzərdə tuturam ki, məsələn, bəzi hakimlər hamıdan artırıla biiər, digərləri - bəzilərindən, üçüncülər - hamıdan və bəzilərindən, amma o halda ki, eyni bir məhkəmədə hakimlərin bir hissəsi hamının tərkibindəndir, digər hissəsi - bəzilərinin, bir para hakim püşklə, digərləri - seçki ilə, üçüncülər - hər iki üsulla təyin edilir. Beləliklə, məhkəmənln qurulma üsullanrıın mümkün olan sayı haqqında danışıldı. Bunlardan birinci yerdə adları çəkilən məhkəmələr demokratik quruluşa xasdır; burdakı hakimlər bütün vətəndaşlar içərisindən çıxan şəxslərdir, onlar bütün məhkəmə işlərini araşdınrlar. ikinci yerdə adları çəkiiən hakimlər oliqarxiya quruluşuna xasdır. Bunlarda bütün işləri bəzi vətəndaşlar araşdırır. Politiyaya xas olan aristokratiya məhkəmələri isə üçüncü yerdə adları səkilən məhkəmələrdir. Onlarda bir sıra işlərdən ötrü hakimlər bütün vətəndaşlar içərisindən, digərlərindən ötrü - bunların bəzi hissəsindən təyin edilən şəxslər olur. 174 BEŞİNCİ KİTAB (E) 1. 1. Biz nəyi araşdırmağı nəzərdə tutmuşduqsa, demək olar ki, hamısına artıq baxmışıq. Biz bundan sonra dövlət çev- rilişlərinin hansı səbəblər üzündən baş verdiyini, onların necə və hansı xarakterdə olduğunu araşdırmalıyıq; hər bir dövlət qu- ruluşu formasında dağıdıcı əsaslar nədən ibarətdir; bunlardan hansı formalar daha çox hansılara keçir; ümumiyyətlə, hər bir dövlət quruluşu forması hansı özünüqoruma vasitələrinə malik- dir və nəhayət, hər formanın qorunub saxlanmasına şəbəb daha çox nədir. 2. Hər şeydən öncə aşağıdakı ilk nəzər-nöqtəsini diqqətə çəkmək lazımdır: adətən, dövlət quruluşu formaları təşkil edil- dikdə, onların hüquqa istinad edəcəyi və nisbi bərabərlik ehti- malı ümumi yekdilliklə hökm sürürdü; lakin əvvələr deyildiyi kimi bu bərabərliyin başa düşülməsində səhvə yol verilirdi. Bəli, de- mokratik quruluş hər hansı cəhətdən olan bərabərliyin, ümu- miyyətlə, bərabərliyə səbəb olması fikri əsasında meydana gəl- mişdir: hamının eyni dərəcədə ata-anası kölə olmayan adamlar olması fikrindən həm də o nəticə çıxarırdılar ki, onlar, ümumiy- yətlə, bərabərdir. Oliqarxiya quruluşu bir cəhətdən bərabərsizli- yin, ümumiyyətlə, bərabərsizlikdən irəli gəlməsi fikri əsasında meydana çıxmışdır; bir halda ki, mülkiyyət bərabərsizliyi möv- cuddur, onda bundan da, ümumiyyətlə, bərabərsizlik doğur. 3. Bərabərlik haqqında anlayışlara istinad edərək, demokratiya- larda hamı tam hüquq bərabərliyi tələb edir; oliqarxiyalarda isə bərabərsizlik haqqında olan anlayışlar əsasında hüququn daha çox alınmasına cəhd göstərilir, çünki çox şeyin əldə edilməsi elə bərabərsizliklə nəticələnir. Məlum cəhətdən bütün bu cür dövlət quruluşu formaları özlərinə bəraət qazanır, lakin ümumi nöqteyi-nəzərə görə onlar 175 səhv əsaslar üstə durur. Bu səbəbdən bu və digər [vətəndaş- lar], qabaqcadan lazım olan şərtlər əsasında, dövlət idarəçi- liyində öz paylarını almadıqda qiyam qaldırırlar. Tamamilə əsas- lı surətdə öz xeyirxahlığı ilə seçilənlər qiyam qaldıra bilərlər, axı yalnız belə adamların, onlara qarşı olan şərtsiz bərabərsizliyə görə buna tamamilə məntiqə uyğun əsası ola bilər, lakin onlar buna hər şeydən az əl atırlar. Görkəmli və kübar nəsildən olan elə adamlara da rast gəlinir ki, belələri başqaları ilə, məhz bəra- bər olmasalar da hüquq bərabərliyi tələb etmirlər; o adamlar əsli-nəcabətli saylır ki, igidlik və var-dövlət onlara əcdadlann- dan vərəsəlik yolu ilə keçir. 4. Deməli, daxili qarışıqlığın ilkin mənbəyi bax bu cür olur, qiyam bax burda törəyir. Buna görə də iki cür dövlət çevrilişinə rast gəlinir; bəzən mövcud olan dövlət quruluşuna qəsd edilir ki, o digərilə əvəzlənsin, məsələn, demokratiya - oliqarxiya ilə, oliqarxi- ya - demokratiya ilə, oliqarxiya və demokratiya - aristokratiya və politiya ilə, yaxud əksinə, bəzən mövcud olan dövlət quruluşuna qəsd edilmir, o əwəlki kimi qalır, lakin özləri idarəçiliyi öz əllərinə almaq istəyir, məsələn, oliqarxiya, yaxud monarxiyada. 5. Bundan başqa dövlət çevrilişi dövlət quruluşunu möhkəmləndirmək, yaxud zəiflətmək məqsədini güdür - məsələn, ya oliqarxiyanı daha çox, yaxud daha az oliqarxiya etmək, ya mövcud olan demokratiyanı gücləndirmək, yaxud zəiflətmək, eləcə də digər dövlət quruluşla- rında - ya onlan gücləndirmək, yaxud zəiflətmək. Bəzən dövlət çevrilişi dövlət quruluşunda yalnız qismən dəyişiklik edilməsi məq- sədini güdür, məsələn, hər hansı bir vəzifəni təsis etmək, yaxud ləğv etmək. Bəli, bəzilərinin təsdiq etdiyinə görə Lakedemonda Li- sandr çar hakimiyyətini ləğv etmək istəyirdi, çar Pavsani isə - eforatı1. 6. Epidamnedə də dövlət quruluşu o cəhətdən qismən dəyişikliyə məruz qalmışdı ki, filarxların yerinə şura təsis edilmişdi; dövlət quruluşunda oliqarxiyanın əsas prinsiplərindən o saxlanıl- 176 mışdı ki, siyasi hüquqlara malik vətəndaşlar içərisindən hər hansı bir vəzifəyə adam təyin edildikdə vəzifəli şəxslər hər dəfə qaliye- yaya2 gəlməyə borcludurlar; dövlət quruluşunda təkcə arxond olduqda belə, bu, oliqarxiyadır. Ümumiyyətlə, ona əsl bərabərsizlik münasib deyilsə, hər yerdə qiyamın səbəbi bərabərliyin olmamasıdır, məgər bərabər- lərin arasında olan çar hakimiyyəti bərabərsizlik deyilmi. Qiyamı da, ümumiyyətlə, bərabərliyə nail olmaq üçün qaldırırlar. 7. Bərabərlik iki cür olur: kəmiyyət cəhətdən bərabərlik və lə- yaqət cəhətdən bərabərlik. Kəmiyyət cəhətdən bərabərlik deyən- də mən eyniliyi və bərabərliyi miqdar, yaxud ölçü mənasında, ləyaqət cəhətdən bərabərlik deyəndə - bərabərliyi nisbət məna- sında nəzərdə tuturam. Məsələn, kəmiyyət cəhətdən üç ikidən, iki birdən eyni miqdarda çoxdur, nisbət cəhətdən isə - dörd ikidən, iki birdən eyni dərəcədə çoxdur; axı iki dördün, bir də ikinin bəra- bər hissəsidir, iki dördün yarısıdır, bir - ikinin. Ləyaqət cəhətdən bərabərliyiin düzgün olması ilə qəti surətdə razılaşdıqda, adamlar arasında əwəllər deyildiyi kimi aşağıdakı fikir ayrılığı üzə çıxır; bəziləri hesab edir ki, əgər onlar nisbətən bərabərdirlərsə, onda onlar, ümumiyyətlə, bərabər olmalıdırlar; digərləri özlərini nisbətən bərabər hesab etməsələr də, bu cür bərabərsizliyin hər cəhətdən özlərinin xeyrinə olmasına iddia edirlər. 8. Buradan da daha çox iki dövlət quruluşu forması - demokratiya və oliqarxiya meydana çıxır; əsli-nəcabətlilik və xeyirxahlıq bir para adama, əks keyfıyyət- lər isə əksəriyyətə xasdır; heç yerdə yüz dənə də əsli - nəcabətli və cəsur adam tapmaq olmaz, amma yoxsul hər yerdə var. Bu və digər növ bərabərliyin sadəcə olaraq hər yerdə gözlənilməsinə cəhd etmək - ümumiyyətlə, səhvdir. Bundan sonra baş verənlər də bunu sübut edir: bu cür bərabərliyə əsaslanan dövlət quruluşu formalarından heç biri möhkəm olmur. Bu onunla izah olunur ki, yalnız səhv başlanğıc bu və digər pis nəticəyə gətirib çıxara bilər. 177 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|