A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
olmağa nail ola bilər. 3. Belə bir öiçü xeyirxahlıq üçün qoyul- duğu kimi, dövlət və onun quruluşu üçün də mütləq qoyulmalı- dır: axı dövlətin quruluşu ki, var - bu, onun həyatıdır. Hər bir dövlətin üç hissəsi var: çox varlı olanlar, həddin- dən artıq yoxsul olanlar, bunların və o birilərin arasında olan ortabablar. Orta və ortababın ən yaxşı kimi hamı tərəfındən qəbul edilməsi, orta fıravanlığın da bütün rifahlar içərisində ən yaxşı olduğunu aydınlaşdırır. 4. Bu, olduqda ağılın dəlillərinə qulaq asmaq asan olur; əksinə, bu dəlillərdən nəticə çıxarmaq özünün ictimai vəziyyətinə görə ən yaxşı, ən güclü, ən tanın- mış, ən varlı adam üçün, yaxud tərsinə ən yoxsul, ən zəif, ən alçaldılmış adam üçün çətindir. Birinci tip adamlar çox həyasız və çox yaramaz olurlar. İkinci tir adamlar isə çox vaxt cani və alçaq olurlar. Cinayətlərin isə bir parası həyasızlıq, digərləri - alçaqlıq üzündən baş verir. Üstəlik, bu hər iki tip adamlar haki- miyyətdən yayınmayıb, səylə ona can atıriar, amma ki, o da, o biri də dövlətə ziyan gətirir. 5. Bundan başqa birinci tip adamlar bolluğa, firavanlığa, gücə, var-dövlətə, dostluq əlaqələrinə və bu kimi şeylərə malik olduqlarından tabeçilikdə buiunmaq istə- mirlər, həm də bunu bacarmırlar. Bu da artıq evdə, uşaq yaşla- rından müşahidə olunur. Cah-cəlal içərisində yaşayıb, ərköyün böyüdüldüklərindən onlar hətta məktəbdə də sözə qulaq asmır- lar. Çox pis təmin olunduqlarından ikinci tip adamların davranışı son dərəcə acizanədir. Beləliklə, bir paraları hökm sürməyə iqtidarlı deyillər və yalnız o hakimiyyətin tabeçiliyində bulunmağı bacarırlar ki, beləsi ağalarda qullar üzərində meydana çıxır; di- gərləri isə heç bir hakimiyyətin tabeçiliyi altında bulunmaq iqtida- rında deyillər, hökm sürməyi isə yalnız o cür bacarırlar ki, belə hökmranlığı ağalar qullar üzərində edir. 6. Azad adamlardan de- yil, qullardan və ağalardan ibarət olan dövlət meydana çıxıır ki, burada da bəzilərinin içi paxıllıqla, digərlərininki nifrətlə doludur. 154 Bu cür hislər dostluqla başlamalı olan siyasi münasibətdə dost- luq hislərindən çox uzaq olur. Bizim xatırlatdığımız adamlar isə öz rəqiblərilə, hətta bir yolda belə addımlamaq istəmir. 7. Dövlət hər şeydən çox ona cəhd edir ki, hamı onda bə- rabər və eyni olsun, bu isə ən çox ortabab adamlara xasdır. Be- ləliklə, əgər sadəcə olaraq dövlətin tərkibini nəzərə alsaq, biz iddia etdiyimiz kimi, istər-istəməz belə nəticə çıxır ki, ortabab adamlardan təşkil edilmiş dövlət ən yaxşı dövlət quruluşuna malikdir. Dövlətdə ən çox da bu vətəndaşlar salamat və toxu- nulmaz qalır. Onlar yoxsullar kimi özgə malına can atmırlar, qeyriləri isə yoxsullar varlıların əmlakına can atdıqları kimi, buna əl uzatmırlar. Həm də heç kəs onlara, onlar da heç kəsə qəsd hazırlamadıqlarından onların həyatı da əmin-amanlıqla keçir. Odur ki, Fokilid çox gözəl arzu söyləmişdir: «Ortabablar çox xoşbəxtdir, dövlətdə ortabab olmağı arzu edirəm»12. 8. Beləlik- lə, aydındır ki, ən yaxşı dövlət münasibəti ortababların vasitəsi ilə əldə olunur və ortababların çoxluq təşkil etdiyi dövlət yaxşı quruluşa malikdir, burda onlar - ən yaxşı halda hər iki ifratçılıq- dan, yaxud hər halda onların hər birindən ayrı-ayrılıqda güclü- dür. Bu, yaxud o biri ifratçılıqla birləşdikdə onlar tarazlığı təmin edirlər və rəqiblərin üstünlüyünə maneçilik törədirlər. Deməli, dövlət üçün ən böyük xoşbəxtlik ondan ibarətdir ki, onun vətən- daşları, kifayət dərəcədə olmaqla, orta mülkiyyət sahibi olsun- lar; amma o halda ki, bəziləri çox şeyə sahibdirlər, digərləri isə heç nəyə malik deyillər, məhz qarşıdakı ifratçılığın təsiri ilə ya ifrat demokratiya, ya təmiz halda oliqarxiya, ya da istibdad-üsul idarəsi meydana çıxır. Axı istibdad üsul-idarəsi həm son dərəcə başlı-başına buraxılmış demokratiyadan, həm də oliqarxiyadan, xeyli az isə - ortabab dövlət quruluşu formalarından və bunlara oxşar olanlardan törəyir. Bunun səbəbləri barəsində biz sonra, dövlət çevrilişləri haqqında müzakirə aparan zaman danışacayıq. 155 9. Beləliklə, aydındır ki, ortabab dövlət quruluşu forması ən yaxşıdır, yaxud yalnız o, daxili çəkişmələrlə nəticələnmir; harda ki, ortabab vətəndaşlar çoxdur orada vətəndaşların qrup- laşması və çəkişməsi daha az olur. Böyük dövlətlərdə də elə bu səbəbdən - məhz ona görə ki, onlarda ortabab vətəndaşlar çoxdur, - çəkişmələrə meyllik azdır; kiçik ölkələrdə isə əhali asanlıqla iki yerə bölündüyündən ortabablar üçün yer qalmır və demək olar ki, orada hamı ya yoxsul, ya da varlı olur. Öz növ- bəsində demokratiyalarda əmin-amanlıq oliqarxiyalara nisbətən daha çoxdur; Ortabab vətəndaşların olması sayəsində bunlar daha uzunömürlü olur (onlar çoxdür, həm də onlar oliqarxiyala- ra nisbətən, demokratiyalarda imtiyazlarla bilavasitə daha çox əlaqəlidir). Amma ortabab vətəndaşlar olmadıqda yoxsullar öz çoxluqları ilə üstünlük təşkil edirlər, dövlətsə uğursuzluğa düçar olur və məhvə doğru gedir. 10. Bizim irəli sürdüyümüz müddəanın sübutu üçün onu da göstərmək olar ki, ən yaxşı qanunvericilər orta dairədən olan vətəndaşlar arasından çıxmışdır: Solon (bu, onun şerlərindən görünür), Likurq (o çar olmamışdır), Harond və demək olar ki, yerdə qalanların əksər hissəsi oradan əmələ gəlmişdir. İndi nəyə görə dövlət quruluşunun əksər hallarda ya demokratiya, ya da oliqarxiya olması aydın olur. Ortababların dövlətdə çox vaxt az yer tutması nəticəsində, onları üstələyən ikisi - ya bö- yük əmlak sahibləri, ya da sadə xalq - orta vəziyyətdən uzaqla- şaraq dövlət quruluşunu öz tərəfinə çəkir, belə ki, ya demokra- tiya, yaxud oliqarxiya meydana çıxır. 11. Üstəlik, sadə xalqla varlılar arasında çəkişmə və mübarizə baş verdiyindən, onlar- dan hansı rəqibini üstələməyə müvəffəq olursa, onlar da ümumi olmayan və bərabərçiliyə əsaslanmayan bir dövlət quruluşu müəyyənləşdirir, qələbə isə kimin tərəfində olursa, onlar da qələbəyə görə mukafat olaraq dövlət quruluşunda üstünlük qa- 156 zanır və bəziləri demokratiya qurur, digərləri - oliqarxiya. Yuna- nıstanda üstünlüyə malik olan həmin iki yunan dövləti də13 digər dövlətlərdə öz dövlət quruluşlarına uyğun gələni, birisi - demokratiyanı, digəri - oliqarxiyanı tətbiq edirdi, bununla belə həmin iki dövlətin mənafeyi ilə deyil, yalnız öz şəxsi mənafeləri ilə hesablaşırdılar. 12. Göstərilən səbəblərdən ortabab dövlət quruluşuna ya heç vaxt rast gəlinmir, ya da bəzilərində nadir hallarda rast gəlinir. Yalnız bir xadim əvvələr başda durana qar- şı çıxıb, bu quruluşu tətbiq etməyə özünü inandırdı14. Ümumiy- yətləsə, dövlətlərdə belə bir qayda əmələ gəlmişdir: bərabərlik arzusunda olmamaq, ancaq ya hökm sürməyə səy göstərmək, ya da tabeçilikdə yaşayıb, buna səbrlə qatlaşmaq. Hansı dövlət quruluşunun, hansı səbəbdən ən yaxşı olması deyilənlərdən aydındır. 13. Bizim tərəfimizdən ən yaxşı dövlət quruluşu müəyyən edildikdən sonra, yerdə qalan demokratiya və oliqarxiya quru- luşlarının (onların formaları isə bizim təsdiq etdiyimiz kimi bir neçədir) ən yaxşı və ən pisdən nə qədər aralı olmasından asılı olaraq hansının ən yaxşının ardınca birinci yerə, hansının ikinci yerə və s. qoyulmasına baxmaq çətin deyil. Ən yaxşı dövlət quruluşu həmişə ən mükəmmələ yaxınlaşanı, ən pisi isə orta- babdan daha çox uzaqlaşanı olacaq. Kiminsə bu məsələni bu və ya digər ilkin şərtlərdən asılı vəziyyətdə müzakirəyə çıxar- ması burada istisna edilir. Mən «bu və ya digər ilkin şərtlərdən asılı vəziyyətdə» ona görə deyirəm ki, bəzi dövlətlərin başqa- sının yerinə, özü-özlüyündə daha üstün digər quruluşdan, lakin onlar üçün xeyirli olan quruluşdan yararlanmasına çox vaxt heç bir maneə olmur. X. 1. Baxılan məsələlərlə birbaşa bağlı olan bu məsələyə də baxmaq lazımdır: hansı dövlət kimin üçün münasibdir və 157 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|