A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (aristinden).
idarəsi kimidir, demokratiyada isə - bunu biz onun ifrat forması andandırmışdıq. Oliqarxiyanın bu cür formasını dinastiya adlandırırlar6. 2. Oliqarxiyanın və demokratiyanın formaları bax bu qə- dərdir. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, çox yerlərdə dövlət quruluşu oradakı qanunlara görə demokratik deyil, lakin hökm sürən adət-ənənəyə və bütün həyat tərzinə görə belədir. Digər dövlətlərdə eynilə bunun əksi olur: qanuna görə quruluş daha çox demokratikdir, amma həyat tərzinə və hökm sürən adət- ənənəyə görə daha çox oliqarxiyadır. Bu kimi şeylərə ən çox dövlət çevrilişlərindən sonra təzə quruluşa dərhal keçməyən zamanlarda təsadüf olunur, amma öncə xırda qarşılıqlı güzəşt- lərə üstünlük verirlər, belə ki, əvvəllər mövcud olan qanunlar öz qüvvəsində qalır, hakimiyyətə isə dövlət quruluşunu dəyiş- dirənlər yiyələnirlər. 3. Demokratiya və oliqarxiyanın formalarının bu qədər ol- ması deyilənlərdən aydındır. Axı idarəetmədə mütləq ya xalqın bütün xatırlanan hissələri, ya da onlardan bir parası iştirak edir, digərləri - yox. Haçan ki, dövlət idarəçiliyinin başında əkinçilər və orta gəlirə malik olanlar durur, onda dövləti qanunlar idarə edir. Onlar zəhmətlə yaşamalıdır, çünki boş dayana bilmirlər; buna görə, qanunu hər şeydən üstün tutaraq, onlar yalnız vacib hallarda xalq məclisinə yığışırlar. Yerdə qalan vətəndaşlar döv- lətin idarə edilməsində yalnız qanunun müəyyənləşdirdiyi əm- lak senzini əldə etdikdən sonra iştirak edə bilərlər: bunu əldə edən hər kəsin dövlətin idarə edilməsində iştirak etməyə haqqı var. Həm də bu haqq əgər hamıya verilməsəydi, onda mey- dana oliqarxiya quruluşu çıxardı; madam ki, dolanışacaq üçün tezliklə vəsait olmayacaq, hamının vaxtının boş keçməsinə im- kan vermək olmaz. Göstərilən səbəblər həm də demokratiyanın birinci formasının yaranmasına gətirib çıxarır. 4. Demokratiyanın 144 ikinci forması, birincidən aşağıdakı əlamətlərilə fərqlənir: bütün adamlar, yəni mənşəyi şübhə doğurmayan vətəndaşlar idarəet- mədə iştirak edə bilsələr də, hər halda yalnız boş vaxta malik olanlar iştirak edir; demokratiyanın bu formasında qanun hökm sürür, çünki lazımi boş vaxtın olması üçün gəlir kifayət etmir. Demokratiyanın üçüncü formasında dövlətin idarə edilməsində ata-anası kölə olmayanların hamısı iştirak edə bilər, lakin, əs- lində, yuxarıda göstərilən səbəbə görə hamı iştirak etmir, belə ki, demokratiyanın bu formasında istər-istəməz qanun hökm sürür. 5. İlkin dövrlərə nisbətən dövlətlərin çoxalması, həm də gəlirin artması nəticəsində xalq kütləsinin üstünlüyünə istinad etməklə və yoxsullara boş vaxtlarının olması üçün mükafat ver- məklə imkan yaradıldığına görə hamı dövlətin idarə edilməsində iştirak edir. Xüsusən də o asudə vaxtdan xalq kütləsinin bu cür növü istifadə edir, öz şəxsi qayğıları bununla belə onlara ma- neçilik törətmir, halbuki varlılara başağrısı gətirən, məhz budur, belə ki, onlar xalq məclislərində və məhkəmə araşdırmalarında iştirak etmirlər. Burdan da o baş verir ki, dövlətə rəhbərlik edil- məsində ali hakimiyyət qanuna deyil, yoxsullar kütləsinə mən- sub olur. Dövlətin formaları bax bu qədərdir və göstərilən labüd səbəblərə görə onlar bu cürdür. 6. Oliqarxiyanın formaları aşağıdakılardır. Birinci forma - beləsində çoxluğa məxsus xüsusi mülkiyyət, həddindən artıq deyil, orta həddə olur; sahibkarlar bunun nəticəsində dövlətin idarə edilməsində bulunmağa imkan qazanırlar, amma bir hal- da ki, belə adamlar sayca çoxdur, onda ali hakimiyyət istər-istə- məz adamlara deyil, qanuna məxsus olur. Axı onlar monarxiya- dan nə qədər uzaqdırlarsa, o dərəcədə də, - əgər onların mül- kiyyəti o qədər çox deyilsə ki, onlar qayğılanmadan asudə bu- luna bilsinlər, həm də dövlət təminatlarına ehtiyacları olan qə- dər az deyildirsə - onlar labüdən tələb edəcəklər ki, onlarda, 145 onların özləri deyil, qanun hökm sürsün. 7. Oiiqarxiyanın ikinci formasında: mülkiyyətə sahib olan adamların sayı, oliqarxiyanın birinci formasında olan adamların sayından azdır, lakin mülkiy- yətin özü böyükdür; bu sahibkarlar böyük qüvvəyə malik ol- maqla, böyük də tələblər irəli sürürlər; buna görə onlar yerdə qalan vətəndaşların içərisindən idarə etməyə buraxılanları özləri seçirlər; lakin onlar qanuna məhəl qoymadan idarə etmək üçün hələ o qədər də güclü oimamalarına görə, özlərinə müna- sib olan qanun təsis edirlər. 8. Əgər sahibkarların sayının azal- ması nəticəsində vəziyyət daha da gərginləşirsə, mülkiyyət isə çoxalırsa, onda oliqarxiyanın üçüncü forması meydana çıxır - bütün vəzifələr sahibkarların əlində cəmləşir, həm də qanun tələb edir ki, onların ölümündən sonra oğlanları vəzifələrdə va- ris kimi onların yerini tutsunlar. Onlar çox böyük mülkiyyətə sa- hib olduqda özlərinə də çoxlu tərəfdar qazanırlar və onda qa- nun deyil, adamlar hakim olur - bu da oliqarxiyanın demokrati- yanın ifrat formasına müvafiq olan dördüncü formasıdır. 9. Demokratiya və oliqarxiyadan başqa dövlət quruluşunun daha iki forması var. Onlardan birini - həm də biz bu barədə yuxarıda danışmışdıq - dövlət quruluşunun dörd formasından biri , kimi hamı qəbul edir. Həmin dörd forma bunlardır: monarxiya, oliqarxiya, demokratiya və aristokratiya adlanan quruluş. Dövlət quruluşunun beşinci forması, ümumiyyətlə, dövlət quruluşunu ifadə edən adı d a ş ıy ır- onu sadəcə olaraq politiya adlandırırlar. Bu formaya tez-tez rast gəlinmir, buna görə də onu o adamlar nəzərdən qaçırır ki, onlar dövlət quruluşunun ayrı-ayrı formalarını sadalamaqla öz vəzifələrini bitmiş hesab edirlər; onların bu hesabı Platon kimi yalnız dörd forma ilə məhdudlaşır7. 10. O dövlət quruluşu formasını tam qətiyyətlə aristokra- tiya adlandırmaq olar ki, beləsi haqqında söhbət yuxarıda gös- tərilən mühakimələrdə getmişdi. Yəni: o dövlət quruluşu forma- 146 sını haqlı olaraq aristokratiya hesab etmək olar ki, məziyyət nöqteyi-nəzərindən, beləsini şübhəsiz, ən yaxşı xadimlər idarə edir, daha bəzi zəminlərdə qəhrəman olanlar yox; axı yalnız bu dövlət quruluşu formasında yaxşı xadimlə yaxsı vətəndaş - bir tutulur, halbuki qalanlarında yaxşılar həmin dövlət quruluşuna uyğun gəlməlidir. Hər halda oliqarxiyadan və politiya adlanan quruluşdan fərqlənən və aristokratiya adlandırılan dövlət quru- luşu formaları da mövcuddur. Bunlar elə formalardır ki, belə- sində vəzifəyə seçilmək təkcə var-dövlətlə deyil, həm də yük- sək mənəvi keyfiyyətlərlə şərtlənir (aristinden). 11. Dövlət quruluşunun bu forması hər ikisindən seçilir və aristokratiya adını daşıyır. Zira o dövlətlərdə də, hansılarda kı, ümumiyyətlə, vətəndaşların məziyyətinə xüsusi tələb irəli sürül- mür, hər halda yaxşı adından və təmiz adam kimi tanınmasın- dan istifadə edənlərə rast gəlinir. Harda ki, dövlət quruluşu həm var-dövləti, həm məziyyəti, həm xalqı hesaba alır, məsələn, Ka- rfagendə olduğu kimi, bu elə aristokratiya quruluşunun özüdür ki, var; harda göstərilən şərtlərdən yalnız ikisi, yəni vətəndaşın məziyyəti və xalq hesaba alınırsa, məsələn, Lakedemon döv- lətində olduğu kimi iki formanın - demokratiyanın və məziyyətə əsaslananın qarışığı meydana çıxır. Beləliklə, aristokratiya quru- luşunun birinci və daha mükəmməl formasından başqa göstəri- lən daha iki müxtəlif forması var; üçüncü isə politiya adlanan formadır ki, bu da daha çox oliqarxiyaya təmayüllüdür. VI. 1. Bizə hələ politiya adlanan formadan və istibdad üsul-idarəsi haqqında danışmaq qalır. Politiyanı bura daxil et- sək də aristokratiyanın indicə xatırlanan müxtəlif formaları kimi o da yayınanlardan deyil. Doğrusunu desək, dövlət quruluşu- nun bütün formaları onların içərisində olan ən düzgünündən8 yayınır, lakin axırıncını, adətən, aristokratiyanın formaları ilə bə- 147 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|