A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
DÖRDÜNCÜ KİTAB (D) 1. 1. Yalnız bir hissə ilə məhdudlaşmayıb, tamamilə bir sa- həni əhatə edən hər bir sənətin və elmin elə bir şöbəsi vardır ki, bura bütün bu sahəyə ən yaxşı cəhətdən uyğun gəlmək etibarı ilə bütün şeylərə diqqət yetirmək daxildir. Belə ki, məsələn, gimnastika sənəti ona diqqət yetirməyi nəzərdə tutur ki, gimna- stika təliminin hansı növü kimin üçün faydalıdır, hansı məşqləri daha yaxşı hesab etmək lazımdır (yaxud aydındır ki, yaranışın- dan çox gözəl bədənə malik olan adamlara və daha yaxşı qul- luq görənlərə ən yaxşı məşqlər münasibdir), adamiarın əksəriy- yəti üçün hər şeydən çox hansı məşqlər uyğundur (bu məsələ ilə də gimnastika sənəti hesablaşmalıdır); nəhayət, əgər birisi yarışa aid olduğuna görə lazım olan təcrübə və biliyə yiyələn- məyə cəhd göstərmirsə, pedotrib və gimnastika təliminin rəh- bəri hər halda az dərəcədə də olsa, onda bu bacarığın inkişaf etməsinə kömək göstərməlidir. 2. Bunları təbabət, gəmiqayırma, dərzilik və hər bir digər sənət barəsində də demək olar. Buradan aydındır ki, bu kimi elmlərdən birinin mövzusu da ən yaxşı dövlət quruluşu formasını araşdırmaqdan ibarətdir: bu, nə formadır, onun xüsusiyyətləri necə olmalıdır ki, - kənardan heç bir maneə olmadıqda - o daha arzuedilən olsun; bundan başqa, kimə hansı forma daha münasibdir (çox guman, əksər dövlətlər üçün ən yaxşı forma əldə etmək mümkün olmayacaq, buna görə yaxşı qanunverici və həqiqi dövlət xadimi həm həqiqi mənada ən yaxşı dövlət quruluşu formasını, həm də şəraitə uyğun olan ən yaxşını nəzərdən qaçırmamalıdır); nəhayət, siya- sət tanınmış nəslə zəmin yaratmaq əsasında qurulan üçüncü dövlət quruluşu forması ilə də hesablaşmalıdır. Bu dövlət quru- 130 luşu formasına da nəzəri cəhətdən diqqət yetirmək lazımdır: o, əvvəlcə necə və hansı yolla yarana bilər, yarandıqdan sonra mümkün qədər daha uzun müddətə qalmaqda davam edə bilərmi. Mən onu nəzərdə tuturam ki, məsələn, bir dövlət, ümumiyyətlə, ən yaxşı dövlət quruluşu formasından faydalan- madıqda, bunun üçün zəruri vəsaiti belə olmadığından, hətta mövcud formalardan heç biri onun üçün mümkün olmur, o, ancaq dəyərsiz dövlət quruluşuna malik olur. 3. Bütün bunlar- dan başqa elə dövlət quruluşu forması haqqında anlayışa malik olmaq lazımdır ki, beləsi, bütün dövlətlər üçün daha münasib olsun. Tədqiqatçılar dövlət quruluşu haqqında öz fikirlərini şərh edib, çox şey barəsində gözəl mühakimələr yürütsələr də, onlar təcrübədə bu fikirləri tətbiq edərkən əksər halda səhvə yol verirlər. Axı yalnız ən yaxşı dövlət quruluşu formasını deyil, həm də müəyyən şərait üçün mümkün olan eləsini nəzərdə tutmaq lazımdır ki, bunu butun dövlətlərdə həyata keçirmək asan ol- sun. Hazırdasa bəzi tədqiqatçılar dövlət quruluşunun ali forma- sını göstərirlər ki, bunun da həyata keçməsi üçün, ümumiyyətlə, bir sıra xarici müqavilə olmalıdır, digərləri təcrübədə həyata keçməsi daha asan olan formanı nəzərdə tuturlar, belə ki, möv- cud olan dövlət quruluşu formalarıni rədd edib, lakedemon və ya digər bir quruluşu tövsiyə edirlər. 4. Bununla belə elə dövlət quruluşu tətbiq etmək lazımdır ki, beləsi məlum şəraitə münasib və uyuşan olsun: dövlət quruluşunu təkmilləşdirmək - onu lap əvvəlcədən qurmaqdan heç də asan deyil, necə ki, yenidən öy- rənmək əvvəl öyrənməkdən asan olmur. Buna görə dövlət xadimi, indi xatırlatdığımız kimi, bütün bunlardan başqa mövcud olan dövlət quruluşu formalarının təkmilləşməsinə kömək et- məyi bacarmalıdır. Əgər dövlət quruluşu formalarının nə qədər olması ona məlum deyilsə, bunu etmək onun üçün mümkün 131 olmayacaq. İndi bəziləri düşünür ki, guya demokratiyanın da, oliqarxiyanın da ancaq və ancaq bir forması vardır. Əslində isə bu, belə deyil. 5. Deməli, dövlət quruluşu formalarının m üxtəlif olmasını, onların sayını və onların sayının uyğunluğunu yaddan çıxarmaq olmaz. Yaxşı qanunları da, dövlət quruluşu form a- larından hər kəs üçün münasib olanını da qabaqcadan bu cürə nəzərə alıb, onlara diqqət yetirmək lazımdır. Müəyyən dövlət quruluşuna tətbiq etməklə qanunları çıxarmaq lazım d ır- belədə də oniarın hamısı çıxır - əksinə, dövlət quruluşunu qanunlara tərəf sürüb gətirmək lazım deyil. Doğrudan da, dövlətlərdə vəzifələrə aid olan qayda dövlət quruluşunu şərtləndirir, yəni onların bölüşdürülmə üsulu ali hakimiyyətin xarakterini üzə çıxarır, hər bir siyasi münasibətin son məqsədini müəyyən edir. Amma qanunlar müəyyən dövlət quruluşunun nə ilə səciyyələndiyini fərqləndir- məlidir; hökmdarlar qanunlara əsaslanaraq idarə etməli, eyni zamanda bunları pozanlara göz qoymalıdırlar1. 6. Beləliklə, aydın- dır ki, qanunvericilik işində dövlət quruluşu formalarının hər birini səciyyələndirən fərqli cəhətləri və onların sayının neçə olduğunu nəzərə almaq lazımdır, çünki demokratiyanın və oliqarxiyanın bir deyil, bir neçə forması mövcud olduğundan həm bütün demokrati- yaiar üçün, həm də bütün oliqarxiyalar üçün eyni qaydaların fay- dalı olacağını təxmin etmək olmaz. II. 1. Biz dövlət quruluşu formaları haqqında olan əvvəlki mühakimələrimizdə onları belə təsnif etmişdik: üç düzgün forma - çar hakimiyyəti, aristokratiya, politiya - və onlardan ya- yınan üç forma - müstəbid üsul-idarəsi - çar hakimiyyətindən, oligarxiya - aristokratiyadan, demokratiya - politiyadan. Aristo- kratiya və çar hakimiyyəti haqqında yuxarıda danışılmışdı (ən yaxşı dövlət quruluşuna diqqət yetirmək, məhz aristokratiya və çar hakimiyyəti haqqında fikirlərə, həm də bu adlar altında 132 gizlənən şeylərin müəyyənləşməsinə bərabərdir, zira aristokra- tiya da, çar hakimiyyəti də bərqərar olmaqdan ötrü xeyirxahlığın olmasını nəzərdə tutur ki, bu da əlverişli xarici müqavilələrdə müşahidə olunur). Əvvəllər, həmçinin bu da müəyyən edilmişdi ki, aristokra- tiya ilə çar hakimiyyətinin bir-birindən fərqi nədir və nə vaxt dövlət quruluşunu çar hakimiyyəti hesab etmək olar. Beləliklə, ümumən politiya adlandırılan dövlət quruluşunu, eyni zamanda digərlərini, yəni oliqarxiya, demokratiya və istibdad üsul - idarə- sini müzakirə etmək qalır. 2. Düzgünlərdən yayınan formalardan hansının ən pis və hansının buna yaxın olduğu aydındır. Əlbəttə, ən pis forma bütün dövlət quruluşu formalarından ən birincisi və ən gözə- lindən yayınanıdır. Çar hakimiyyəti, əgər o, boş şey deyilsə, əgər o, doğrudan da, mövcuddursa hökm-fərma edənin yüksək üstunlüyünə əsaslanır. Beləliklə, istibdad üsul-idarəsi dövlət quruluşu formalarından ən pisi kimi, lap əvvəldən hamısından daha uzaqda durur; oliqarxiya bilavasitə bununla yanaşı daya- nır (oliqarxiyadan fərqli olaraq, aristokratiya aralıdadır); yayınan formalardan ən sadəsi isə - demokratiyadır. 3. Əvvəllər bu fikri mənim sələflərimdən biri demişdi2, baxmayaraq ki, o, bizim nəzərdə tutduğumuzu düşünmürdü, onun fikrincə, əgər dövlət quruluşu formalarını nümunəvi halda götürsək, bir rıöv: oliqarxiya və başqaları yaxşı, demokratiya isə ən pisi, amma əgər onları korlanmış vəziyyətdə götürsək, onda ən yaxşısı - o, olacaqdır. 4. Biz isə öz tərəfimizdən iddia edirik ki, ümumiyyətlə, bütün bu dövlət formaları düzgün deyil, həm də demək olmaz ki, guya oli- qarxiyanın bir forması digərindən yaxşıdır, lakin o, yalnız digərləri ilə müqayisədə daha az pisdir. Bununla belə indi biz bütün bun- ları araşdırmağı bir kənara qoyuruq. Bizim vəzifəmiz hər şeydən öncə bir-birindən fərqlənən dövlət quruluşu formalarının sayını 133 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|