A. X. Pardayev Z. A. Pardayeva boshqaruv hisobi

Strategik nazorat

Ichki jarayonlar va ko‘rsatkichlar

Tashqi omil va jarayonlar

1-rasm. Strategik boshqaruv hisobining elementlari

Strategik boshqaruv hisobining ana shu elementlarining har biri alohida mustaqil jarayon bo‘lsa-da, amaliyotda ulardan birini boshqasidan ajratish juda qiyin bo‘ladi.

Strategik tahlil xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining muayyan vaqtdagi holatini baholashga qaratilgan. Bundan tashqari, strategik tahlilni amalga oshirish davomida xo‘jalik yurituvchi subyekt belgilayotgan strategik maqsadining ravshanligi va uning talab qilinayotgan miqdordagi resurslar bilan ta’minlanganlik darajasiga baho berish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi.
Odatda, strategik rivojlanish xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining tashqi sharoitlar bilan uzviy bog‘liqligi sababli strategik tahlil faqatgina iqtisodiy boshqaruv tahlilining an’anaviy deyiladigan vazifalariga alohida e’tiborni qaratmasdan, avvalambor tashqi sharoitlarni xo‘jalik yurituvchi subyektning uzoq muddatli (strategik) maqsadlariga ta’sir etuvchi omillar sifatida tadqiq qiladi.
Strategik boshqaruv hisobining muhim ikkinchi elementi – strategik rejalashtirishdir. Uni amalga oshirish davomida o‘z navbatida xo‘jalik yurituvchi subyektning uzoq muddatli strategik maqsadlariga erishishni ta’minlashga mo‘ljallangan uzoq muddatli rejalari ishlab chiqiladi. Xalqaro amaliyotda va bir qator ilmiy manbalarda “strategik rejalashtirish” korporativ rejalashtirish yoki uzoq muddatli rejalashtirish sifatida ham talqin qilinadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektda strategik rejalashtirishning natijasi – faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha uzoq muddatli strategik rivojlantirish dasturlarini (5 yil yoki undan ko‘p muddatga) ishlab chiqish hisoblanib, u quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi:

1. sub-strategiyalar (ishlab chiqarish, marketing, moliyaviy, xodimlar bo‘yicha);

   
   

2. alohida yo‘nalishlar strategiyasi (xo‘jalik yurituvchi subyektning turli bozorlarda raqobat qilishi va turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan har bir bo‘limlari uchun).

   
   

Strategik boshqaruv hisobining uchinchi muhim elementi – bu strategik nazoratdir. Uning roli belgilangan strategik maqsadlarga erishishni kuzatish va nazorat qilish hamda chetlanishlar vujudga kelayotgan vaqtda vaziyatni tezkor tarzdagi boshqaruv qarorlari qabul qilish holatiga qaytarishni ta’minlashdan iborat. Bunday qaytarishlar qarorlarga o‘zgartirishlar kiritish va maqsadlarga erishish uchun o‘tilishi lozim bo‘lgan yo‘lga qaytish uchun yoki zaruriyat tug‘ilgan holatlarda maqsadlarni o‘zgartirish uchun kerak.

Strategik boshqaruv hisobining yuqorida sanab o‘tilgan ana shu uchta elementlari bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, ular xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy oqimlarini boshqarishda muhim ahamiyatga egadir.
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt doirasida uning moliyaviy oqimlari strategik boshqaruv hisobining mustaqil konsepsiyasini ishlab chiqish zaruriyati (ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, xodimlarni qayta o‘qitish yoki yangi mahsulot turini ishlab chiqish va sh.k.) deyarli har qanday boshqaruv qarori tegishli mablag‘lar bilan ta’minlangan holdagina amalga oshishi mumkinligi bilan belgilangan. Xuddi ana shu sababli, taklif qilinayotgan boshqaruv qarorlarining u yoki bu variantini tanlashda uning moliyaviy jihati hal qiluvchi o‘rinni egallaydi. Bundan tashqari, moliyaviy menejmentning ahamiyati, uning xo‘jalik yurituvchi subyekt boshqaruvi jarayoni quyi tizimi sifatidagi roli xo‘jalik faoliyatidagi moliyaviy jarayonlarni muvofiqlashtiruvchi ekanligi bilan belgilanadi.
Amaliyotda esa xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy
menejeri oxir-oqibatda uning moliyaviy oqimlari boshqaruvchisi sifatida e’tirof etiladi. Shunday qilib, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy oqimlari deganda nafaqat uning pul oqimlarini, balki xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqa aktivlari oqimini, mablag‘lari (majburiyatlari) manbalarining oqimlarini, shuningdek, faoliyatining moliyaviy natijalari va uning o‘zgarishiga ta’sir qilgan omillarini aniqlash (daromad, xarajatlar, soliq to‘lovlari)ni tushunish zarur.
“Moliyaviy oqimlar” tushunchasi “pul oqimlari” tushunchasiga qaraganda keng qamrovlidir. Shunga muvofiq, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy oqimlari pulli va pulsiz ko‘rinishga ajratiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha moliyaviy oqimlari majmuasi esa uning qiymat jihatdan xo‘jalik aylanmasini aks ettiradi (1-jadval).
1-jadval
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy oqimlari tasnifi