A z ə r b a y c a n diLİ VƏ t a r I x I
Yüklə 6,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
238 edilir. Hazırda Azərbaycan EA Rəyasət Heyəti binasında, Əlyazmaları İnstitutu, Tarix Muzeyi, Memarlıq İttifaqı binalarında və başqa yerlərdə bu sənət növünün gözəl nümunələri qalmışdır. Bakıda Azərbaycanın başqa yerlərinə nisbətən gəctəraşlıq nümunələri daha çox tikintilərin tavan, divar və arakəsmələrində tətbiq olunurdu. 1893-1902-ci illər arasında Bakıda tikilmiş neft sənayeçisi Z.A.Tağıyevin sarayı (hazırda Tarix Muzeyinin binası) bu baxımdan xüsusi maraq doğurur. Bu sarayın böyük və kiçik otaqlarında, pilləkənlərdə, keçidlərdə zərif işlənmiş çoxlu gəctəraşlıq nümunələri vardır. Sarayın şərq salonunda olan gəctəraşlıq nümunələri sayı, bədii və texniki icrası baxımından daha çox diqqəti cəlb edir. Bu böyük salonun bütün divar səthi və xüsusilə tavanı elə bil ki, bəzəkli xalılarla örtülmüşdür. Tavanın gəc oymaları daha rəngarəng və naxışlıdır. Kompozisiyanın quruluşu baxımından tavanın güzgü hissəsi (ortası) üç seksiyaya bölünmüşdür. Ortadakı dördkünc ornamental seksiyadan böyük çilçıraq asılmış, iki yandakı seksiyalarda isə eynitipli stilizə olunmuş nəbati ornament motivləri verilmişdir. Bu üç böyük ornamental seksiya hər tərəfdən salon boyu çoxguşəli şəbəkəni andıran kəmərlə əhatə olunmuşdur. Bu qabarıq çoxguşəli naxışlar nəinki tavanın zərif bəzəklərini hər tərəfdən əhatə edərək onlan bir yerə yığır, həm də tavandan divar səthinə gözəl keçid yaradır. Tavanın ornamental bəzəkləri içində düzbucaqlı çərçivələr arasında yerləşən iki eyni tipli kompozisiya xüsusilə diqqəti cəlb edir. Onlar çilçırağın iki yan tərəfində yerləşdirilmişdir. Bu ornamental kompozisiyanın ara sahəsində, mərkəzdə gül-çiçək elementlərindən təşkil olunmuş üç böyük xonça vardır. Onlar hər tərəfdən içərisi oyuq dörd kiçik xonçalarla əhatə olunmuşdur. Bundan əlavə ara sahədə böyük və kiçik xonçaların ətrafında bir-birilə qovuşan çoxlu nəbati motiv elementləri verilmişdir. Bu ornamental çərçivəni xalçalarımızda olduğu kimi üç his- sədən ibarət haşiyə əhatə edir. İki nazik yan haşiyələrdə həndəsi ornament növü, ortadakı enli haşiyədə isə ərəb əlifbası hərfləri ilə yazılmış ardıcıl təkrar olunan "La İlahə illəllah" sözləri yerləşdirilmişdir. Şərq salonunun gəc oymalarında rəngdən də məharətlə istifadə edilmişdir. Onun qızıl-sarı və açıq-göy rənglərin vəhdətində qurulmuş koloriti insana çox gözəl təsir bağışlayır. Deyildiyinə görə bu salonun bədii tərtibatında qızılı-sarı rəng almaq üçün xalis qızıl suyu məhlulundan geniş istifadə olunmuşdur. XIX-XX yüzilliyin əvvəllərində Bakıda tikilmiş memarlıq abidələrinin bədii tərtibatında bu tipli səthi oyma üsulu ilə icra edilmiş milli gəc nümunələri ilə yanaşı, çoxlu qabartma səpkili Avropa ornament və təsviri motivlərini yada salan gəctəraşlıq əsərləri də geniş yayılmışdır. Avropa ornament motivləri içərisində "akanf”, "meandr", canlı təsvirlər 239 içərisində yarıinsan, yarıheyvan, məlakə, yunan mifologiyasından götürülmüş obraz- lar əsas yer tuturdu. XIX yüzilliyin ikinci yarısından başlayaraq Azərbaycanda taxta üzərində icra edilmiş bəzək işlərində xalq dekorativ tətbiqi sənətinin başqa növlərində olduğu kimi, bir çox yeniliklər gözə çarpmağa başlayır. Həmin yeniliklər Qərbi Avropada, eləcə də Rusiyada bu dövrlərdə oyma sənətkarlığında mövcud olan bədii və texniki xüsusiyyətlərdən ibarət idi. Bundan əlavə, biz Azərbaycanda düzəldilmiş taxta məmulatları üzərində naturalistik bir səpkidə bəzədilmiş nəbati və həndəsi ornamentlərlə yanaşı, çoxlu insan, heyvan, hətta fantastik xarakter daşıyan təsvirlərə də rast gəlirik. İndi bunların ənənəvi işlənmə üsulunda da bir çox dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Məsələn, çox hallarda kompozisiyanın bir çox elementləri (insan, heyvan və s.) ayrıca oyulur, sonra predmetə mismar və yapışqanla bərkidilirdi. Elə ona görə də bu dövrdə yaradılmış taxta bəzəkləri zərif oyma işlərindən daha çox qabarıq relyefləri xatırladır. Milli ənənələrdən uzaqlaşaraq eklektik bir üslubda yaradılmış belə oyma işlərinə biz xüsusilə Bakıda XIX-XX yüzilliyin əvvəllərində tikilmiş binaların qapılarında rast gəlirik. Vaxtilə Azərbaycanda geniş yayılmış bəzəkli taxta ev avadanlıqlarının və bədii sənət nümunələrinin XIX yüzilliyin ikinci yarısından başlayaraq tədricən yox olmasına Azərbaycan ərazisindəki çox qiymətli qoz və şümşad ağaclarının vəhşicəsinə qırdırılıb xarici ölkələrə satılması da böyük təsir göstərmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq XIX yüzilliyin ikinci yarısı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ucqar yerlərində ənənəvi xarakterdə yaradılmış bədii oyma işlərinə az da olsa rast gəlinir. Milli ənənələrlə bağlı olaraq bəzədilmiş taxta nümunələri bu əsrlərdə Lənkəran, Astara, Quba, Qusar və Şəki bölgələrində daha çox müşahidə olunur. Yuxarıda qeyd etdiklərimizi Quba rayonunun Susay kəndindəki XIX yüzilliyin məscidinin oyma üsulu ilə bəzədilmiş 1854-cü il tarixli bir qapısı əyani şəkildə təsdiq edir. Burada nəinki ornament motivləri, hətta onların ümumi kompozisiyası da (qarının hər tərəfinin üç pannoya bölünməsi və s.) ənənəvi xarakter daşıyır. Lakin bu əsrlərdə oyma üsulu ilə bəzədilmiş başqa abidələrə nisbətən burada sənətkarı naxışların bədiiliyi, gözəlliyi, biri-birilə əlaqəsi yox, mənası daha çox maraqlandırmışdır. Qapının üzəri aşağıdakı kiçik bir hissədən başqa bütünlükdə müxtəlif ölçülü 21 ədəd çoxdilimli dairəvi xonçalarla doldurulmuşdur. Bu xonçaların biri on altı, altısı dörd və on dördü altı ədəd dərin oyulmuş şaxələrdən təşkil edilmişdir. Xonçaların qapı üzərində çox sərbəst yerləşdirilməsinə baxmayaraq, onların işlənməsi quru və cansızdır. Bunlar taxta üzərindəki oyma işlərindən daha çox dəmir və daş bəzəklərini andırır. Əbəs deyildir ki, belə bəzəklərə biz daha çox daş və dəmir məmulatları üzərində rast gəlirik. Bu qapının 1854-cü ildə yaranmağına baxmayaraq, üzərindəki bəzəklər çox ənənəvi bir xarakter daşıyır. Belə bəzəklərə hələ uzaq keçmişlərdə yaranmış sənət əsərlərində də rast gəlirik. Yüklə 6,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|