A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin

Prokariot hujayraning tuzilishi.
20- rasm.
1 
2
3
4
5
6
7
8
9
1
4
5
6
7
8
9
3
2
saxaridlar, yog‘lar, polifosfatlar to‘planadi. Bu moddalar, energiyaning tashqi 
manbalari to‘xtab qolgan vaqtda almashinuv jarayonlarida ishtirok etadi va 
hujayra hayotining davom etishiga imkon beradi.
odatda bakteriyalar, hujayrasining ikkiga bo‘linishi bilan ko‘payadi. 
Bakteriyalar sporalar hosil qilish xususiyatiga ega. Sporalar odatda ozuqa 
moddalari yetishmaganda yoki muhitda modda almashinuv mahsulotlari 
ko‘p to‘p langanda hosil bo‘ladi. Sporalar bakteriya hujayrasidan hosil bo‘la-
di. Spora hosil bo‘lish jarayoni ona hujayra sitoplazmasining bir qismini 
ajralishi bilan boshlanadi. Ajralgan qism xromosomaga ega bo‘lib, membra-
na va qalin hujayra qobig‘i bilan o‘ralgan (38- betdagi 21- rasm).
Bakteriyalarning sporalari juda hayotchan bo‘ladi. Quruq holatda ular 
hayotiylik xususiyatini yuz, hatto ming yillar davomida saqlab qoladi. 
Haroratning keskin o‘zgarishi ham sporalarga ta’sir ko‘rsatmaydi.
 Bakteriya hujayrasining yetilgan sporasi.
21- rasm.

---

38
HUJAYRA HAQIDAGI TA
’
LIMOT
II BO‘LIM
Turli-tuman organizmlarning eukariot hujayralari o‘zining tuzilishi 
jihatdan murakkabligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi (22- rasm). Hu-
jayralar bajaradigan vazifalariga qarab turli-tuman shaklga ega bo‘ladi: 
yumaloq (tuxum va yog‘ hujayralari), yulduzsimon (biriktiruvchi to‘qima 
hujayralari), o‘simtasimon (nerv hujayralari), amyobasimon ya’ni, shaklini 
o‘zgartiruvchi (leykotsitlar va ayrim biriktiruvchi to‘qima hujayralari).
Hujayralar turlicha katta-kichiklikka ega. Ko‘p hollarda ular juda kichik 
bo‘lib 10 — 100 mkm ga teng. Biroq juda katta hujayralar ham mavjud. 
Masalan, tarvuz hujayralarini oddiy ko‘z bilan kuzatish mumkin. Eng katta 
hujayralarga qushlarning tuxumi misol bo‘ladi.
Hujayralar katta-kichikligiga qarab turli og‘irlikka ega. Masalan, 
tuyaqush tuxumining og‘irligi 100 g dan 1,5 kg gacha boradi. Qizil qon 
tanachalari (eritrotsitlar)ning og‘irligi esa 10
-9
g (ya’ni, 0, 000 000 001 g) ga 
teng. 
Turli-tuman organizmlarning eukariot hujayralari o‘zining tuzilishi 
jihatdan murakkabligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Ularga sodda 
hayvonlar (soxtaoyoqlilar, xivchinlilar, infuzoriyalar), zamburug‘lar, 
yuksak o‘simlik va hayvonlar kiradi. Eukariot hujayralar prokariotlarning 
murakkablashishi tufayli paydo bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Har bir hujayra 
3 ta tarkibiy qismdan: tashqi sitoplazmatik membrana, sitoplazma va 
yadrodan iborat (40- betdagi 23- rasm). 
Sitoplazma. Sitoplazmada bir qator tuzilmalar (organoid va organellalar) 
bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatga ega va ma’lum vazifani 
bajarishga ixtisoslashgan. Ko‘pchilik organoidlar barcha hujayralar tarkibida 
uchraydi (mitoxondriya, hujayra markazi, Golji majmuasi, ribosoma, 
endoplazmatik to‘r, lizosoma), boshqalari esa faqat ma’lum turdagi 
hujayralarda mavjud (miofibrilla, kiprikcha va boshqalar).
Sitoplazmada turli xil moddalar ham to‘planadi. Ular