Aaf9aztitul1-7

 
 
190 
 
mislinə bərabər müddətdən (
2 ) sonra izotopda 
 sayda nüvə çev-
rilməz  qalır, 
3   müddətindən  sonra  isə  izotopda 
  sayda  nüvə 
çevrilməz qalır və s. Beləliklə, 
 müddətindən sonra izotopda çevrilməz qalan 
nüvələrin sayı radioaktiv çevrilmə qanunu ilə ifadə olunur: 
2
2
. 
Radioaktiv  çevrilmə  qanununu  1902-ci  ildə  E.Rezerford  və  F.Soddi  aşkar 
etmişlər.  Bu qanun ixtiyari zaman anında radioaktiv çevrilməyə  məruz qalmayan 
nüvələrin sayını müəyyənləşdirməyə imkan verir.  
Hər  bir  radioaktiv  izotopun  öz  yarımçevrilmə  periodu  var,  məsələn,  uran-238 
izotopunun yarımçevrilmə periodu 4,5 milyard il, radium –226-nın isə 1600 ildir. 
 
 
 
 
 
 
1. Yarımçevrilmə periodu nəyi ifadə edir? 
2. Radioaktiv çevrilmə qanununun mahiyyəti nədən ibarətdir? 
3. Radioaktiv izotopun bütün nüvələrinin radioaktiv çevrilməyə məruz qalacağı müddəti 
qabaqcadan təyin etmək olarmı? Cavabınızı əsaslandırın.
 
 
 
Yaradıcı tətbiqetmə 
 
• 
Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.  
1. Yarımçevrilmə periodu – ... ;  2. Radioaktiv çevrilmə qanunu – ... 
Nə öyrəndiniz 
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
 
Radioaktiv çevrilmə qanununun qrafik təsviri.
Verilən nümunəyə uyğun məsələni həll edin. 
Nümunə. 
Radioaktiv izotop 
0 anında 2400 nüvəyə malik idi. İzotopun yarımçevrilmə 
periodu T= 5 saatdır. İzotopda 20 saatdan sonra neçə nüvə çevrilməz qalar? Radioaktiv 
çevrilməyə məruz qalmayan nüvələrin sayının zamandan asılılıq qrafikini qurun.  
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Məsələ. 
Radioaktiv izotop 
0 anında 2000 nüvəyə malik idi. İzotopun yarımçevrilmə 
periodu T=10 sutkadır. İzotopda 50 sutkadan sonra neçə nüvə çevrilməz qalar? Radioaktiv 
çevrilməyə məruz qalmayan nüvələrin sayının zamandan asılılıq qrafikini qurun. 
Zaman (t) 
Çevrilməyə məruzqalmayan 
nüvələrinsayı (N) 
0
 
2400
 
5 
 
2
2400
2
1200
 
2
10
4
2400
4
600
 
3
15
8
2400
8
300 
4
20 
16
2400
16
150 
N
t, saat
 
 
Araşdırma_1____192'>Araşdırma_2____4_191__•_IV_fəsil_•'>Araşdırma
2

---

 
 
4 
191 
 
•   IV  fəsil  •  
Atom və atom nüvəsi 
•
  
A
TOM-NÜVƏ HADİSƏLƏRİNDƏ BƏZİ 
 FİZİKİ KƏMİYYƏTLƏR VƏ ONLARIN VAHİDLƏRİ 
 
 
 
 
 
Atom-nüvə hadisələrində uzunluq. Atom-nüvə hadisələrində çox kiçik məsa-
fələrdən söhbət getdiyindən uzunluq vahidi olaraq femtometr və ya fermi (müasir 
fizikanın inkişafında mühüm xidmətləri olan ABŞ fiziki Enriko Ferminin şərəfinə) 
vahidindən istifadə edilir: 
1
10
. 
 
Atom-nüvə hadisələrində enerji. 1905-ci ildə Amerika alimi Albert Eynşteyn 
müəyyən etdi ki, zərrəciklər sisteminin kütləsi onun enerjisi (daxili enerjisi) ilə mü-
tənasibdir: 
. 
Burada 
 zərrəciklər sisteminin kütləsi, 
sistemin enerjisi, 
işığın vaku-
umdakı sürətidir. Düsturdan görünür ki, əgər sistemin daxili enerjisi 
∆  qədər dəyi-
şərsə, sistemin kütləsi də 
∆  qədər dəyişər: 
∆
∆
     ∆
∆
. 
Atom-nüvə hadisələrində enerji vahidi kimi isə elektron-volt (eV), kiloelektron-
volt (keV) və meqaelektron-volt (MeV) vahidlərindən istifadə edilir.  

 Elektron-volt – elektronun gərginliyi 1V olan iki nöqtə arasında sürətləndiyi 
zaman aldığı kinetik enerjiyə bərabərdir: 
1 
1,6022 · 10
· 1
1,6022 · 10
, 
1 
10
1,6022 · 10
, 
1 
10
1,6022 · 10
. 
4.9 
 Mexanikada məsafə, kütlə və enerji BS-
də hansı vahidlə ifadə olunur?  
 Atom-nüvə hadisələrində əsas fiziki 
kəmiyyətlər, məsələn, məsafə, kütlə və 
enerjini hansı vahidlərlə ifadə etmək 
əlverişlidir? 
 
Siz mexaniki, istilik və elektrik hadisələ-
rini öyrənərkən onları xarakterizə edən 
əsas fiziki kəmiyyətlər və bu kəmiy-
yətlərin BS-dəki vahidləri ilə tanış 
oldunuz. Həmin vahidlərin qarşılıqlı 
əlaqələrini araşdırdınız, müxtəlif məsə-
lələr qurub onları həll etdiniz. 
1 kq neçə atom kütlə vahidinə bərabərdir?
Məsələ. 
Avoqadro sabiti 
6,0221367 · 10
 -dur. Bir atom kütlə vahidinin 
  . . .
 olduğunu bilərək:  
a) 
1  . . .-ni kiloqramla ifadə edin;  
b) 1 kq-ın neçə atom kütlə vahidinə bərabər olduğunu hesablayın. 
Nəticəni müzakirə edin: 
 Bəs atomdaxili zərrəciklər sisteminin enerjisi necə təyin edilir və o, hansı vahidlə ifadə 
olunur?  
 
Araşdırma
1

---

 
 
192 
 
Buradan alınır ki: 
1
1
1,6022 · 10
6,2414 · 10
. 
 
 
 
 
 
 
 
1. Atom-nüvə hadisələrində hansı tərtib məsafələrdən danışılır və bu məsafələr hansı vahidlə 
ifadə olunur? 
2. Atom-nüvə hadisələrində kütlə hansı vahidlə ifadə olunur? 
3. Atom-nüvə hadisələrində enerji hansı vahidlərlə ifadə olunur? 
4. Bir coul neçə meqaelektron-voltdur? 
5. Radioaktiv çevrilmə prosesində nüvənin kütlə ədədinin dəyişməsi məlum olarsa, onun enerji 
dəyişməsini hesablamaq olarmı? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
•
 Müasir fizika nəzəriyyəsinin banisi, 1921-ci 
ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görül-
müşdür. 
Albert Eynşteyn  
(1879–1955) 
Alman əsilli ABŞ fiziki 
 
 
Yaradıcı tətbiqetmə 
 
• 
Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.  
1. Femtometr və ya fermi – ... 
2. Zərrəciklər sisteminin kütləsi ilə onun enerjisi arasında əlaqə – ... 
3. Elektron-volt – ... 
Nə öyrəndiniz 
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
 
Zərrəciklər sisteminin enerjisi nə qədər dəyişdi?
Nümunə. Zərrəciklər sisteminin kütləsi 1 atom kütlə vahidi qədər dəyişdi: 
∆
1 . . . 
Bu sistemin daxili enerjisinin neçə MeV dəyişdiyini dəqiqliklə hesablayın (hesablamanı 
0,0001 dəqiqliklə aparın). 
Verilir 
Həlli 
∆
1 . . .
1,6605 · 10
, 
2,9979 · 10
, 
∆
? 
∆
∆
 
Hesablanması 
∆
1,6605 · 10
· 2,9979 · 10
14,9235 · 10
 
14,9235 · 10
· 6,2414 · 10
931,5
. 
Cavab. Zərrəciklər sisteminin kütləsi 1a.k.v. qədər dəyişdikdə onun daxili enerjisi 931,5 
MeV dəyişir.  
Məsələ. 
Zərrəciklər sisteminin kütləsinin 4 atom kütlə vahidi qədər dəyişməsi onun  
daxili enerjisinin nə qədər dəyişməsi deməkdir (hesablamanı 0,0001 dəqiqliklə 
aparın)? 
 
Araşdırma
2

---