Aaf9aztitul1-7

 
 
4 
195 
 
•   IV  fəsil  •  
Atom və atom nüvəsi 
•
    Burada A – nüvədəki nuklonların sayı, 
 – xüsusi rabitə enerjisidir. Xüsusi rabitə 
enerjisinin vahidi:                       

1
.
 
Hidrogen nüvəsinin xüsusi rabitə enerjisi sıfıra bərabərdir, çünki onun nüvəsi bir 
protondan  ibarətdir.  Kütlə  ədədi 
28
138  aralığında  olan  nüvələrin  xüsusi 
rabitə enerjisi ən böyük olub təqribən 
8,5
 -dur. Kütlə ədədinin sonrakı artması 
ilə xüsusi rabitə enerjisi azalır (
a
). 
 
 
 
 
 
 
 
1. Nə üçün nüvənin kütləsi onu əmələ gətirən nuklonların kütlələri cəmindən kiçikdir? 
Cavabınızı əsaslandırın. 
2. Kütlə defektini necə hesablamaq olar? 
3. “Deyteriumun, yəni hidrogenin ikinci izotopunun 
  
nüvəsinin rabitə enerjisi 
1,1
 - dur” 
nə deməkdir? 
4. Rabitə enerjisi ilə xüsusi rabitə enerjisi arasında hansı fərq var? 
(a) 
 
 
Yaradıcı tətbiqetmə 
 
Məsələ.  
 nüvəsinin kütlə defektini və rabitə enerjisini hesablayın. 
 
Araşdırma
2
• 
Verilən açar sözləri iş vərəqinə köçürün və onlara tərif verin.  
1. Kütlə defekti – ...;    2. Rabitə enerjisi – ...;    3. Xüsusi rabitə 
enerjisi – ...  
Nə öyrəndiniz 
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
 

---

 
 
196 
 
 N
ÜVƏ REAKSİYALARI
 
 
 
 
 
 
Bir nüvənin digər nüvəyə çevrilməsi yalnız radioaktiv çevrilmə ilə baş vermir. 
Nüvənin  tərkibinin  dəyişməsi  həm  nüvələrin  bir-biri  ilə,  həm  də  nüvələrin  digər 
zərrəciklərlə qarşılıqlı təsirindən də dəyişə bilir. 
 Atom nüvəsinin hər hansı zərrəciklə qarşılıqlı təsirindən digər atom nüvəsinə 
çevrilməsi nüvə reaksiyası adlanır. 
Nüvə reaksiyasının baş verməsi üçün qarşılıqlı təsirdə olan zərrəciklər və ya nü-
vələr bir-birinə nüvə qüvvələrinin təsir dairəsinə qədər (
10
) yaxınlaşmalıdır. 
Bu  məqsədlə  həmin  zərrəciklərə  yüksək  kinetik  enerji  verilməlidir.  Zərrəciklərə 
yüksək kinetik enerji vermək üçünsə elementar zərrəciklərin sürətləndiricisi adla-
nan xüsusi qurğudan istifadə olunur. Şəkildə elementar zərrəciklərin onlarca kilo-
metr uzunluğunda olan müasir yeraltı sürətləndirici qurğusunun şəkil-sxemi təsvir 
edilmişdir (
a
). 
4.11 
 İzotopun zərrəciklərlə 
bombardman edil-
məsi nə deməkdir? 
 İzotop hansı zər-
rəciklə bombardman 
edildikdə o, başqa 
kimyəvi elementin 
nüvəsinə çevrilə 
bilər? Nə üçün? 
 Hansı kimyəvi ele-
ment öz-özünə başqa 
elementə çevrilə 
bilər? Nə üçün?  
Orta  əsr  kimyagərləri  (əlkimyaçılar)  900  il  (VII–XVI  əsrlər) 
“Fəlsəfə  daşı”nın  sirrini  –  civəni  qızıla  çevirə  bilən  kimyəvi 
reaksiyanı kəşf etmək arzusu ilə yaşamışlar. Sonrakı əsrlər-
də  də  kimyaçılar  civəni  qızıla  çevirmək  üçün  (elementlərin 
dövri sistemində qızıla ən yaxın ucuz element civə olduğun-
dan)  çox  çalışdılar.  Nəhayət,  1940-cı  ildə  Harvard  Univer-
sitetinin (Boston, ABŞ) fizikləri civəni qızıla çevirmək üsulunu 
kəşf edə bildilər. Bu üsul radioaktiv civə-197 izotopunun 
-
zərrəciklə ( e
–1
0
) bombardman edilmə üsuluna əsaslanır: 
Hg+ e
–1
0
=
Au
79
197
80
197
+… 
Lakin  alınan  qızıl  izotopu  5–10  dəqiqədən  sonra  öz-özünə 
yenidən civəyə çevrildi. 
 
İlk nüvə reaksiyası!
Məsələ. 
İlk nüvə reaksiyasını 1919-cu ildə Rezerford aparmışdır. O, azot 
 nüvəsini   
-
zərrəciklə  (
)  bombardman  etdikdə  oksigen 
  nüvəsi  alınmış  və  bir  proton  ( ) 
şüalanmışdır: 
. 
Alüminium 
 nüvəsi neytronla bombardman edildikdə yeni nüvə alınmış və bir 

-zər-
rəcik  (
)  şüalanmışdır.  Nüvə  reaksiyasından  alınan  Y  elementini,  onun  kütlə  və  yük 
ədədlərini təyin edin: 
. 
Nəticəni müzakirə edin: 
  İzotopun  zərrəciklərlə  bombardman  edilməsi  üsulu  ilə  gedən  reaksiya  nə  üçün  nüvə 
reaksiyası adlanır?  
 
Araşdırma
1

---

 
 
4 
197 
 
•   IV  fəsil  •  
Atom və atom nüvəsi 
•
 
 
Belə sürətləndiricidə zərrəciyə, məsələn, 
-zərrəciyə verilən kinetik enerji radio-
aktiv  çevrilmədən  yaranan 
-şüalanmanın  enerjisindən  100  000  dəfələrlə  böyük 
olur. Sürətləndirilmiş zərrəciklə (protonla) ilk nüvə reaksiyası 1932-ci ildə aparıl-
mışdır. O, litium nüvəsinin iki helium nüvəsinə çevrilmə reaksiyasıdır (
b
): 
. 
 
 
Reaksiyadan yaranan iki helium nüvəsinin kinetik enerjisi sürətləndirilmiş pro-
tonun kinetik enerjisindən böyük olmuşdur. Bu o deməkdir ki, litium nüvəsinin da-
xili enerjisinin bir hissəsi  yeni yaranan helium nüvələrinin kinetik enerjisinə sərf 
olunmuşdur. 
Nüvə reaksiyalarının tədqiqində neytronun kəşfi çox mühüm rol oynadı. Belə ki, 
elektrik cəhətdən neytral olan neytron hətta sürətləndirilmədən də maneəsiz şəkildə 
atom nüvəsinə daxil olaraq onu başqa nüvəyə çevirə bilir. 
 
(a) 
(b)
 

---