Aaf9aztitul1-7
Yüklə 3,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
216 • Əleyhinə Əlbəttə, hər bir ölkənin, o cümlədən Azərbaycanın da nüvə silahına malik olmaq hüququ var. Lakin bu o demək deyil ki, Azərbaycan mütləq bu hüqu- qundan istifadə etməlidir. Nüvə silahının hər hansı ölkəyə tətbiqi, əlbəttə, həmin ölkənin də bu silahı Azərbaycana tətbiqi deməkdir. Onun nəticələrinin kiçik ölkə üçün hansı fəlakətlər törədəcəyini təsəvvür etmək çətin deyildir. 2. Nüvə silahına həm yiyələnməkdən, həm də onun tətbiqindən daşınmaq prinsipinə əməl etməyə ehtiyac var. • Lehinə Nüvə silahına yiyələnmək və onun tətbiqindən daşınmaq prinsipi – düşməni ona qarşı nüvə silahı tətbiq etməkdən çəkindirmək deməkdir. Nüvə silahına nə qədər az ölkə malik olarsa, ondan istifadə riski bir o qədər azalacaqdır. • Əleyhinə Bu prinsipin ciddi çatışmazlıqları vardır: 1) rasional deyil, çünki bir ölkənin digərinə nüvə silahı tətbiq etməsi bütün Yer kürəsində fəlakət törədəcək; 2) nüvə silahı əldə etmək istəyən ölkələrin sayı durmadan artacaq; 3) nüvə silahı həndəsi silsilə ilə yayılacaq. 3. Nüvə silahına malik olmaq ölkələrarası sülhün kompromis yollarının axtarılmasına zəmin yaradır. • Lehinə Nüvə silahına malik olan ölkələrin bir-biri ilə müharibə konfliktlərinə gir- məsi ağır itkilər baxımından sərfəli deyil. Odur ki nüvə silahı beynəlxalq sabitliyi saxlamaq vasitəsidir. • Əleyhinə Birdən nüvə silahına malik olan ölkənin prezidenti əsəbi adam oldu, bəs onda necə? Belə olan halda qarant varmı ki, o, sülh kompromisi axtaracaq, yoxsa nüvə silahı tətbiq edəcək? Yoxdur!! 4. Nüvə silahına malik olan ölkə beynəlxalq sazişlərə təsir edə bilir. • Lehinə Beynəlxalq forumlarda müzakirə olunan problemlərin həll yolları, adətən, nüvə silahına malik ölkələr tərəfindən müəyyənləşdirilir. Əgər bütün öl- kələr nüvə silahına malik olarsa, beynəlxalq məsələlərin həllində ölkələr- arası təsir balansı yaranar və saxlanar. • Əleyhinə Beynəlxalq məsələlərin həllində nüvə silahı hər şeyi həll etmir. Hazırda diplomatik müzakirələrdə ölkənin iqtisadi gücü və potensialı daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 4 217 • IV fəsil • Atom və atom nüvəsi • 1. Kimyəvi elementlərin dövri sisteminə əsasən volfram atomundakı proton, neytron və elektronların sayını müəyyənləşdirin. A) B) C) D) E) Proton-110 Proton-74 Proton-74 Proton-184 Proton-110 Neytron-74 Neytron-110 Neytron-110 Neytron-74 Neytron-74 Elektron-184 Elektron-184 Elektron-74 Elektron -184 Elektron-110 2. Nüvənin -şüalanmasında onun kütlə ədədi nə qədər dəyişər? A) dəyişməz B) 1 vahid azalar C) 1 vahid artar D) 2 vahid azalar E) 2 vahid artar 3. Kütlə defektini hansı düsturla hesablamaq olar? A) ∆ B) ∆ C) ∆ D) ∆ E) ∆ 4. Verilən nüvə reaksiyasında yaranan izotopu, onun kütlə (A) və yük (Z) ədədini təyin edin: İ A) A = 98; Z = 90 B) A = 99; Z = 40 C) A = 98; Z = 41 D) A = 99; Z = 51 E) A = 51; Z = 99 5. Radioaktiv izotopun yarımçevrilmə periodu 2 dəq-dir. İzotopun 1500 nüvəsindən 2 dəqiqə müddətində neçə nüvəsi çevrilməyə məruz qalar? A) 1500 B) 375 C) 750 D) 500 E) 300 Ü m u m i l ə ş d i r i c i t a p ş ı r ı q l a r 218 A Akkomodasiya – göz büllurunun optik qüvvəsinin dəyişməsidir. 1 amper – elə dəyişməyən cərəyan şiddətidir ki, bu cərəyan vakuumda yerləşən və aralarındakı məsafə 1m olan sonsuz uzun, çox nazik iki paralel naqildən keçdikdə bu naqillərin hər 1 m uzunluğundakı hissələri arasında yaranan qarşılıqlı təsir qüvvəsinin modulu 2 · 10 olsun. Amper qüvvəsi – cərəyanlı naqil bircins maqnit sahəsində yerləşərsə, ona təsir edən qüv- vədir. Amper qüvvəsinin modulu cərəyan şiddəti, maqnit induksiyasının modulu, naqilin uzunluğu və cərəyanın istiqaməti ilə maqnit induksiya vektoru arasındakı bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: F IBlsinα. Amper qüvvəsi üçün sol əl qaydası – sol əli maqnit sahəsində elə yerləşdirmək lazımdır ki, maqnit induk- siya xətləri ovuca daxil olsun və uzadılmış dörd barmaq cərəyanın istiqamətində yönəlsin. Bu zaman 90° bucaq qədər açılan baş barmaq cərəyanlı naqilə təsir edən qüvvənin istiqamətini göstərir. Atomun nüvəsi – proton və neytronlardan ibarət dayanıqlı əlaqəli sistemdir. Nüvədəki proton və neytronlar birlikdə nuklonlar adlanır. Ç Çökük sferik güzgü – işıq şüalarını sferik seqmentin daxili səthindən qaytaran güzgüyə deyilir. Çökük linza – ortası kənarlarına nisbətən nazik olan linzalara deyilir. Belə linzalar iki tərəfi çökük, çökük-müstəvi, çökük-qabarıq səthlərlə hüdudlana bilir. D Dielektrik – sərbəst yükdaşıyıcıları olmayan, yalnız bağlı yüklərdən ibarət maddədir. Diamaqnitlər – maqnit nüfuzluğu vahiddən kiçik olan maddələrdir ( 1). Diamaq- nitlər ( , , və bütün təsirsiz qazlar) sabit maqnit tərəfindən itələnir. E Elektrolitlər – məhlulları (və ya ərintiləri) elektrik cərəyanını keçirən maddələrə (duz, turşu və qələvi) deyilir. Elektrolitik dissosiasiya – suda neytral molekulların parçalanması zamanı müsbət və mənfi ionların yaranması prosesidir. Elektroliz – elektrolitdən cərəyan keçərkən elektrodlar üzərində maddə ayrılması prosesidir. Elektrik mühərriki – elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən qurğudur T E R M İ N L Ə R L Ü Ğ Ə T İ 219 • Terminlər lüğəti • Elektromaqnit induksiyası – qapalı dolaq daxilində maqnit sahəsinin dəyişməsi ilə bu dolaqda elek- trik cərəyanının yaranması hadisəsidir. Elektron-volt – özündə bir elementar elektrik yükü daşıyan zərrəciyin gərginliyi 1V olan elektrik sahəsində aldığı kinetik enerjiyə bərabərdir: 1 eV eU 1,6022 · 10 Kl · 1V 1,6022 · 10 C, 1 keV 10 eV 1,6022 · 10 C, 1 MeV 10 eV 1,6022 · 10 C. Buradan alınır ki, 1C 1 1,6022 · 10 MeV 6,2414 · 10 MeV. F Ferromaqnitlər – maqnit nüfuzluğu vahiddən çox böyük olan maddələrdir ( 1). Fer- romaqnitlər ( , , , və onların bəzi xəlitələri) sabit maqnit tərəfindən böyük qüvvə ilə cəzb olunur. Fokal müstəvi – linzanın (və ya sferik güzgünün) baş fokus nöqtəsindən baş optik oxa perpendikulyar keçirilən müstəvidir. G Gözün optik sistemini – gözdə işıq şüasını sındıran şəffaf elementlərin – buynuz təbəqə, ön kamera, büllur və daxili kameranın əmələ gətirdiyi sistemdir. X Xüsusi rabitə enerjisi – nüvənin bir nuklonuna düşən rabitə enerjisidr: . İ İfratkeçiricilik – naqilin elektrik müqavimətinin sıfıra çevrildiyi temperaturdakı keçiri- ciliyidir. İnduksiya cərəyanı – qapalı dolaq daxilində maqnit sahəsinin dəyişməsi nəticəsində bu dolaqda yaranan elektrik cərəyanıdır. İşığın qayıtma qanunu – düşən şüa, qayıdan şüa və düşmə nöqtəsindən səthə qaldırılan perpen- dikulyar bir müstəvidə yerləşir. Qayıtma bucağı düşmə bucağına bəra- bərdir. İşığın sınması – işıq şüası bir mühitdən digər mühitə keçərkən bu mühitlərin sərhədində öz istiqamətini dəyişməsidir. İşığın sınma qanunu – düşən şüa, sınan şüa və şüanın düşmə nöqtəsindən iki mühitin sərhədi- nə qaldırılan perpendikulyar bir müstəvi üzərində yerləşir. Düşmə bucağı sinusunun sınma bucağı sinusuna olan nisbəti verilən iki mühit üçün sabit kəmiyyət olub, ikinci mühitin sındırma əmsalının birinci mühitin sındırma əmsalına nisbətinə bərabərdir: . Burada və uyğun olaraq birinci və ikinci mühitin, n isə nisbi sındırma əmsalıdır. İstilik nüvə reaksiyası – çox yüksək temperaturlarda yüngül nüvələrin birləşmə (sintez) reaksi- yasıdır. 220 İzotop – (yun. “izos” – eyni və “topos” – yer) protonlarının sayı eyni, kütlə ədədləri müxtəlif olan atomlara deyilir. K Kütlə deffekti – nuklonların kütlələri cəmi ilə həmin nuklonlardan ibarət nüvənin kütləsi arasında fərqdir: ∆ . Burada nüvənin kütləsi, Z və N – uyğun olaraq nüvədəki proton və neytronların sayı, protonun kütləsi, neytronun kütləsi, ∆ kütlə defektidir. Q Qabarıq sferik güzgü – işıq şüalarını sferik seqmentin xarici səthindən səpələyən güzgüyə deyilir. Qabarıq linza – kənarlarına nisbətən ortası qalın olan linzalara deyilir. Belə linzalar iki tərəfi qabarıq, qabarıq-müstəvi, qabarıq-çökük səthlərlə hüdudlana bilir. Qaz boşalması – qazların elektrik cərəyanını keçməsidir. Qeyri-müstəqil boşalma – ionlaşdırıcıının təsiri altında baş verən qaz boşalmasıdır. L Linza – sferik səthlərlə (bəzən səthindən biri müstəvi də olur) hüdudlanmış şəffaf cisimdir. Linzanın baş optik oxu – linzanı hüdudlandıran sferik səthlərin mərkəzlərindən keçən düz xəttdir. Linzanın optik mərkəzi – linzanın mərkəzində baş optik ox üzərində yerləşən nöqtədir. Linzanın optik qüvvəsi – baş fokus məsafəsinin tərs qiymətinə bərabər kəmiyyətdir. BS-də optik qüvvənin vahidi dioptriyadır (1 dptr.). 1 dioptriya – fokus məsafəsi 1 m olan toplayıcı linzanın optik qüvvəsidir: 1 1 1 . Linzanın xətti böyütməsi – xəyalın xətti ölçüsünün cismin xətti ölçüsünə nisbətinə bərabər fiziki kəmiyyətdir. Linzanı xətti böyütməsi (qamma) hərfi ilə işarə edilir: . Lorens qüvvəsi – maqnit sahəsinin hərəkət edən yüklü zərrəciyə təsir qüvvəsidir. Lorens qüvvəsinin modulu zərrəciyin elektrik yükünün miqdarı, sürəti, maqnit induksiya vektorunun modulu, zərrəciyin sürət və maqnit induksiya vek- torları arasındakı bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: . Lorens qüvvəsi üçün sol əl qaydası – sol əli maqnit sahəsində elə tutmaq lazımdır ki, maqnit induksiya vek- toru ovuca daxil olsun və açılan dörd barmaq müsbət yükün hərəkəti istiqamətində (mənfi yükün hərəkətinin əksinə) yönəlsin. Bu zaman 90 0 bucaq altında açılmış baş barmaq yükə təsir edən Lorens qüvvəsinin isti- qamətini göstərəcək. 221 • Terminlər lüğəti • M Maddənin maqnit nüfuzluğu – bircins mühitdə B maqnit induksiya vektorunun modulunun, vakuumdakı B 0 maqnit induksiya vektorunun modulundan neçə dəfə fərqləndiyini gös- tərir: µ B B B B B , B µB . Burada µ mü maddənin maqnit nüfuzluğudur. O, vahidsiz kəmiyyət- dir. Maqnit sahəsi – hərəkətdə olan elektrik yüklərinin yaratdığı materiya növüdür. Maqnit sahəsinin induksiyası (və ya maqnit induksiya- sı) – maqnit sahəsinin qüvvə xarakteristikasıdır, hərfi ilə işarə edilir və maqnit sahəsinin bu sahədə yerləşən maqnitə (və ya maqnit xassəli cis- mə) təsirini xarakterizə edir. Maqnit sahəsinin induksiya vektorunun istiqaməti – bu sahənin verilmiş nöqtəsində yerləşən maqnit əqrəbinin şimal qütbünün yönəldiyi istiqamətdədir. Maqnit induksiya xətləri – maqnit sahəsinin elə xətləridir ki, bu xətlərin hər bir nöqtəsinə çəkilən toxunan həmin nöqtədə B maqnit induksiya vektoru ilə üst-üstə düşür. Maqnetiklər – maqnit sahəsini dəyişmək qabiliyyətinə malik olan bütün maddələr adlanır. Müqavimətin temperatur əmsalı – ədədi qiymətcə naqili 1 (1K) qızdırdıqda, onun müqavimətinin nisbi dəyişməsinə bərabərdir: ∆ ∆ . Təmiz metallar üçün (tərkibində çox cüzi aşqar olan metallar) müqa- vimətin temperatur əmsalı həmişə 0 olur və aşağıdakı qiymətə bərabərdir: 1 273 1 1 273 1 . Müstəqil boşalma – xarici təsir olmadan qazın elektrik cərəyanı keçirməsidir. Mövhumi xəyal – müstəvi güzgüdən qayıdan və ya linzada sınan şüaların uzantılarının kəsişməsindən alınan xəyaldır. N Nazik linza – qalınlığı sferik səthlərin radiuslarına nisbətən çox kiçik olan linzadır. Neytronların artma əmsalı – hər hansı nəsildə olan neytronlar sayının ondan əvvəlki nəsil neytronlar sayına nisbəti (k) adlanır: ə ə . Nöqtəvi işıq mənbəyi – verilmiş şəraitdə ölçüləri nəzərə alınmayan işıq mənbəyidir. Nüvə qüvvələri – zərrəcikləri (proton və neytronları) nüvədə saxlayan qüvvələrdir. Nüvənin kütlə və yük ədədi – nüvədəki nuklonların ümumi sayına bərabərdir. O, “A” hərfi ilə işarə edilir və elementin yuxarı indeksində yazılır. Kütlə ədədi = protonların sayı (Z) + neytronların sayı (N), A = Z + N. 222 Nüvənin yük ədədi – nüvədə olan protonların sayıdır. O, “Z” hərfi ilə işarə edilir və elementin aşağı indeksində yazılır: . Nüvə reaktoru – idarəolunan zəncirvari nüvə reaksiyası əldə etməyə və onu istənilən qədər saxlamağa imkan verən qurğudur. O Optika – (yun. “optos” – görünən) fizikanın işıq və onun xassələrini öyrənən bölməsidir. P Paramaqnitlər – maqnit nüfuzluğu vahiddən azca böyük olan maddələrdir ( µ 1). Paramaqnitlər ( Al, Li, O , Na və s.) sabit maqnit tərəfindən zəif cəzb olu- nur. R Rabitə enerjisi – nüvəni sərbəst nuklonlara ayırmaq üçün lazım olan minimal enerjidir: ∆ ∆ və ya · . Radioaktivlik – atomların xarici təsirlər olmadan öz-özünə şüalanma hadisəsidir. Radioaktiv çev- rilmə – bir radioaktiv nüvənin özbaşına digər nüvəyə çevrilməsidir. Rotor – (lat. “roto” – fırladıram) mühərrikin fırlanan hissəsi olub statorun içərisində yerləşdirilir. Rotor silindrik içlikli çərçivə formasında olan elektro- maqnitdən ibarətdir. O, bəzən lövbər də adlanır. S Sabit maqnitlər (və ya sadəcə maqnitlər) – maqnit xassəsini uzun müddət özündə saxlayan maddələrdir. Səpici linzanın baş fokusu – səpici linzada baş optik oxa paralel düşən işıq şüaları sındıqdan sonra onların uzantılarının kəsişdiyi nöqtədir. Səpici linzanın baş fokus nöqtəsi mövhumidur, çünki həmin nöqtədə linzadan keçən şüaların özləri yox, uzantıları kəsişir. Sferik güzgü – səthi işıq şüalarını güzgü kimi əks etdirən, sferik seqment formasında olan cisimdir. Stator – (lat. “sto” – dayanıram) elektrik mühərrikinin tərpənməz hissəsidir və gövdəyə bərkidilmiş sabit maqnitdən, yaxud dəmir içlikli sarğacdan (elektro- maqnitdən) ibarətdir. Stator bəzən induktor da adlanır. Onun vəzifəsi güçlü maqnit sahəsi yaratmaqdır. Snellen cədvəli – görmə itiliyini yoxlamaq üçün istifadə olunan cədvəldir. O, müxtəlif hərflər yazılmış 11–12 sətirdən ibarətdir. Ən iri hərflər ilk sətirdə yerləşir, sətirdən-sətrə hərflərin ölçüləri tədricən kiçilir. Qüsursuz göz gərgin baxmadan birinci sətri 60 m, 9-cu sətirdəki hərfləri isə 6 m məsa- fədən görür. 223 • Terminlər lüğəti • Ş Şüalanmanın udulma dozası – cismin udduğu şüalanma enerjisinin onun kütləsinə nisbəti ilə ölçülən fiziki kəmiyyətdir: . T Termoelektron emissiyası – elektronların yüksək temperatura qədər qızdırılan metalı tərketmə hadi- səsidir. 1 tesla – elə bircins maqnit sahəsinin induksiyasıdır ki, bu sahə maqnit induksiya xətlərinə perpendikulyar yerləşən cərəyanlı düz naqilə, uzunluğu 1 m və ondakı cərəyan şiddəti 1 A olduqda 1N qüvvə ilə təsir etsin: B 1 N A · m 1 kq A · san 1Tl. Toplayıcı linzanın baş fokusu – toplayıcı linzada baş optik oxa paralel düşən işıq şüaları sındıqdan sonra kəsişdikləri nöqtəyə deyilir. F hərfi ilə işarə olunur. Toplayıcı linzanın baş fokus nöqtəsi həqiqidir, çünki həmin nöqtədə linzadan keçən şüaların özləri kəsişir. V Vakuum – havası olduqca seyrəkləndirilmiş ( 10 10 . ü .) mühitdir. Bu mühitdə qaz molekulları bir-biri ilə, demək olar ki, toqquşmur. Vakuum diodu (və ya iki- elektrodlu elek- tron lampası) – iş prinsipi termoelektron emissiyasına əsaslanan, katod və anodddan ibarət ikielektrodlu vakuum balonudur. Y Yarımkeçirici – sərbəst yükdaşıyıcılarının sayı xarici təsirlərdən (temperatur, işıqlanma, tərkibinə aşqar daxil etmək və s.) asılı olan maddədir. Yarımçevrilmə periodu – izotopda olan nüvələrin yarısının radioaktiv çevrilməyə məruz qaldığı müddətdir. 224 FİZİKA – 9 Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün “Fizika” fənni üzrə dərslik Tərtibçi heyət: Müəlliflər: Mirzəli İsmayıl oğlu Murquzov Rasim Rəşid oğlu Abdurazaqov Rövşən Mirzə oğlu Əliyev Dilbər Zirək qızı Əliyeva İxtisas redaktoru A.İbrahimov Dil redaktoru K.Cəfərli Nəşriyyat redaktoru K.Abbasova Bədii redaktoru T.Məlikov Texniki redaktoru Z.İsayev Dizayneri T.Məlikov Rəssamları M.Hüseynov, E.Məmmədov Korrektoru A.Məsimov Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 03.06.2016-cı il tarixli 369 №-li əmri ilə təsdiq olunmuşdur. © Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016 Kağız formatı 70 100 1 / 16 . Fiziki çap vərəqi 14. Səhifə sayı 224. Tiraj 112 500. Pulsuz. “Şərq-Qərb” ASC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur. Yüklə 3,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|